Η Πολωνία σφετερίζεται το Άουσβιτς;

Στη μέση του δάσους, 120 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της  Βαρσοβίας,  οι πινακίδες δείχνουν το δρόμο προς έναν «τόπο εθνικής μνήμης». Τον Ιανουάριο του 2025, ο Μίχαελ Τσεβ Γκόρντον βρέθηκε στο Τσούμοβο, εκεί όπου ο παππούς του Ζαλμάν Κοροντέτσκι σκοτώθηκε μαζί με 1.500 Πολωνοεβραίους τον Αύγουστο του 1941. Ο Μίχαελ έμαθε όλα αυτά πριν από λίγα χρόνια από τα απομνημονεύματα της γιαγιάς του. «Μεγάλωσα μέσα σε μια μεγάλη σιωπή, τόσο μεγάλη όσο και η σιωπή σε αυτό το δάσος τώρα», λέει ο συνθέτης από το Λονδίνο.

Σε έναν λόφο διακρίνεται ο ομαδικός τάφος. Εκεί,το ίδρυμα με την επωνυμία «Οι ξεχασμένοι», έχει τοποθετήσει μια στήλη με μερικά από τα ονόματα των δολοφονηθέντων. Από το 2014 αναζητά, εντοπίζει και καταγράφει άγνωστες σχεδόν τοποθεσίες, όπου δολοφονήθηκαν Εβραίοι στην κατεχόμενη επί  Ναζισμού  Πολωνία. «Το έργο μας βασίζεται σε πληροφορίες από τις τοπικές κοινότητες που επικοινωνούν μαζί μας επειδή θέλουν να τιμήσουν τη μνήμη των  Εβραίων  θυμάτων. Επειδή αισθάνονται ότι υπάρχει κενό στην τοπική ιστορία», εξηγεί η Ανιέσκα Νιράντκο, διευθύντρια του ιδρύματος.

Οι μαζικές εκτελέσεις και τα πογκρόμ κατά των Εβραίων άρχισαν αμέσως μετά τη γερμανική εισβολή στην Πολωνία το 1939. Από τον Ιούνιο του 1941, όταν η  Γερμανία  εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση και κατ' επέκταση στα κατεχόμενα από τη Σοβιετική Ένωση ανατολικά εδάφη της  Πολωνίας , τα γερμανικά στρατεύματα και οι τοπικές δυνάμεις αρωγής προέβησαν σε μαζικές σφαγές κατά των Εβραίων.

Άουσβιτς - ένα παγκόσμιο σύμβολο

Στην κατεχόμενη Πολωνία δημιουργήθηκαν γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης όπως το Άουσβιτς, η Τρεμπλίνκα, το Σομπίμπορ, το Μπέλζεκ, το Κούλμοφ και το Μαϊντάνεκ. Από σχεδόν 3,5 εκατομμύρια Πολωνοεβραίους πριν από το 1939, μόνο μερικές εκατοντάδες χιλιάδες επέζησαν από το  Ολοκαύτωμα.  Οι περισσότεροι επειδή είχαν απελαθεί στη Σιβηρία από τον Στάλιν το 1940 και το 1941.
Μετά το 1945, το κομμουνιστικό καθεστώς στην Πολωνία προχώρησε σε κατάσχεση των εβραϊκών περιουσιών και το Ολοκαύτωμα δεν έπαιζε πλέον ρόλο, αν και τα πέντε από τα έξι εκατομμύρια των Εβραίων που δολοφονήθηκαν στο Ολοκαύτωμα, εκτελέστηκαν εκεί.  Μόνο μετά την πτώση του Κομμουνισμού το 1989 η ιστορία των Πολωνοεβραίων έπαψε να αποτελεί θέμα ταμπού. 

Ο Πιοτρ Τσιβίνσκι, διευθυντής του Μουσείου του Άουσβιτς κοντά στην πολωνική πόλη Οσβιέτσιμ βλέπει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ιστορία του Ολοκαυτώματος. Το 2019 ήταν χρονιά ρεκόρ και  2,4 εκατομμύρια άνθρωποι επισκέφθηκαν το μουσείο στην πλειονότητά τους νέοι,  όπως λέει στην  DW. Ένα εκατομμύριο Εβραίοι δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου, το μεγαλύτερο γερμανικό στρατόπεδο εξόντωσης. «Κάθε θύμα Πολωνός έχει 20-30 απογόνους που τιμούν τη μνήμη του. Το Άουσβιτς είναι επομένως ένας τόπος μνήμης για πολλούς Πολωνούς. Αυτό είναι κατανοητό και πρέπει να είναι έτσι».

«Πολωνοποίηση» του Ολοκαυτώματος

Ο ερευνητής του Ολοκαυτώματος Γιαν Γκραμπόβσκι από την άλλη πλευρά, κάνει λόγο για διαστρέβλωση της ιστορίας. «Αυτό που συμβαίνει στην πολωνική συλλογική μνήμη είναι αυτό που ονομάζω ‘πολωνοποίηση’ του Ολοκαυτώματος. Πολωνικά στοιχεία ενσωματώνονται στην ιστορία των δολοφονημένων Εβραίων», λέει ο Πολωνοεβραίος ιστορικός, ο οποίος εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Οντάριο στον Καναδά.

Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις που διεξήγαγε το Πολωνικό Ινστιτούτο CBOS για το Πανεπιστήμιο Γιαγκελόνιαν της Κρακοβίας το 2020, το 50% των ερωτηθέντων στην Πολωνία συνέδεσε το Άουσβιτς κυρίως με Πολωνούς, ενώ το 43% το είδε κυρίως ως τόπο του Ολοκαυτώματος. Το 82% των ερωτηθέντων ήταν πεπεισμένο ότι οι Πολωνοί βοήθησαν τους Εβραίους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Οι μισοί από τους ερωτηθέντες δήλωσαν ότι οι Εβραίοι υπέφεραν εξίσου με τους Πολωνούς.

Από το 2015, η 14η Ιουνίου έχει καθιερωθεί στην Πολωνία ως Εθνική Ημέρα Μνήμης για τα θύματα των γερμανικών ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και εξόντωσης. Ο ιστορικός Γιαν Γκραμπόφσκι εξοργίζεται με τους εκατοντάδες σταυρούς που στήθηκαν στην Τρεμπλίνκα στη μνήμη των περίπου 300 Πολωνών θυμάτων. Ο χώρος απέχει δύο χιλιόμετρα από το στρατόπεδο εξόντωσης όπου οι Γερμανοί δολοφόνησαν 900.000 Εβραίους σε θαλάμους αερίων.  «Η Τρεμπλίνκα μετατρέπεται σταδιακά από το δεύτερο μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο στον κόσμο, σε τόπο πολωνικού μαρτυρίου, κάτι που είναι δύσκολο να κατανοήσεικανείς», λέει ο ιστορικός.

Η πολιτική παίζει και αυτή το ρόλο της.  Το συντηρητικό κόμμα PiS που ήταν στην κυβέρνηση μέχρι το 2023 είχε προκαλέσει συχνά αναστάτωση με την εθνικιστική πολιτική του για την ιστορία, όπως το 2018 με τον λεγόμενο «νόμο για το Ολοκαύτωμα». Προέβλεπε ποινή φυλάκισης τριών ετών για όσους θα καταλόγιζαν σε Πολωνούς συμμετοχή σε ναζιστικά εγκλήματα, συμπεριλαμβανομένου του Ολοκαυτώματος.

Μετά από διαμαρτυρίες των ΗΠΑ ο νόμος έγινε πιο μετριοπαθής. Η έντονη συζήτηση στην Πολωνία για εκείνη την εποχή δείχνει πόσο ευαίσθητο εξακολουθεί να είναι ακόμα το θέμα του Ολοκαυτώματος  80 χρόνια μετά , σύμφωνα με την Ανιέσκα Νιράντκο, διευθύντρια του ιδρύματος «Οι ξεχασμένοι».

Επιμέλεια: Μαρία Ρηγούτσου