Samba: Brezilya ruhunun aynası

Rio de Janeiro'daki Centro Cultural Cartola'da, sambanın yüzüncü yaşı kutlanıyor. Burada göze çarpan bir evrakta, "Samba, 'Brezilya' kelimesinin eş anlamlısı haline geldi" yazıyor. "Samba ve sambanın gelişmesinde rol oynayan ana aktörler, Brezilya milli kimliğinin inşasına müthiş bir katkı sağladı." Donga'nın "Pelo Telefone" (Telefonda) şarkısı, ilk samba şarkısı olarak yüz yıl önce tescillenmiş.

Brezilya'nın müzikal kartviziti, dünya çapında bir başarıya ulaşmış durumda. Sambanın kurucuları, böylesine bir zaferi tahayyül edemezdi bile. Başlarda eski kölelerin ve torunlarının 'aşağılık' müziği olarak tanımlanan ve yasaklanan samba, bugün Brezilya kültürünün ana simgesi olarak algılanıyor.

Sadece bu da değil: Samba, 2005 yılında UNESCO tarafından İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası listesine alındı. Öte yandan, dünyanın her köşesinde müzisyenler samba ritimleri çalıyor: Köln Karnavalı'nda, New York'taki Carnegie Hall'da ya da Japonya'daki Asakusa Samba Karnavalı'nda! Samba, 2016 yılında Dünya Dans Programı kapsamında 'yılın dansı' seçildi.

Sambanın dünya çapındaki başarısı ilk olarak Bahia'daki eski kölelerin dinî kültleri çerçevesinde başlamıştı. Kuvvetli ritimler, toplumsal direniş gücü ve müzikal yaratıcılık. Centro Cultural Carola'daki evrağa göre, "Samba okullarının kurulmasıyla birlikte, Afrobrezilyalılar, karnaval konvoyları esnasında kamusal alanları işgal etme ve toplumsal tanınma talep etme fırsatı yakaladılar".

Köln Üniversitesi'ne bağlı Portekiz-Brezilya Araştırmaları Enstitüsü'nde araştırma görevlisi olan Lara Brück-Pamplona sambayı, "Siyasî, toplumsal ve etnik direniş – samba bunların hepsini aynı anda yansıtıyor“ şeklinde açıklıyor. "Yoksullaştırılmış, devasa zorluklara rağmen gündelik hayatlarında optimizmi kaybetmemeyi başarmış birçok Brezilyalının sanatını ifade ediyor samba".

Lara Brück-Pamplona, "Samba tamamiyle demokratik, isteyen herkes yapabiliyor" diyor. Samba, Brezilya kültürünün bir nevî "eritme potası" olarak her toplumsal tabaka tarafından benimsenmiş durumda olsa da, samba uzmanına göre, "Brezilya'da ırkçılık sorununun tamamiyle aşılması için kat edilmesi gereken çok yol var".

1964-1985 arası Brezilya'da askerî dikta dönemi yaşanırken, samba yıkımın üstü kapalı bir aracı olarak işlev görmüş. Caetano Veloso, Gilberto Gil ve Chico Buarque gibi sürgünde olan yazarlar ve besteciler, rejim karşıtı protestolarını görünüşte zararsız olan nakaratlarına dahil etmişler. Örneğin Zé Keti'nin sözleri, sınıflı toplumun sosyal apartheid’ine acı bir suçlama niteliğini taşıyorlar.

"Yoksulların sesi" Keti'nin bir Rio favelasındaki yaşamını anlattığı "Acender as velas" (Mumları yakın) adlı eseri, Brezilya'nın en hüzünlü sambalarından biri: "Çarpmayı bırakan bir kalp daha. Bir melek gökyüzüne çıkıyor. Tanrı beni affetsin, söylemek zorundayım: Doktor çok geç kaldı. Tepe üzerinden hiçbir araba gelmiyor, telefon yok, insanlar çok erken ölüyor. Mumları yakmak bir meslek burada."

Brezilyalı diplomat ve şair Vinicius de Moraes, Keti tarafından eleştirilen sınıflı toplumun en imtiyazlı temsilcilerinden biri. Sadece dünyaca ünlü bossa nova hiti "Girl from Ipanema" (Ipanemalı Kız) değil, bossa nova döneminin toplumsal eleştiride bulunan pek çok metni de kendisine ait. Askeri dikta, de Moraes'i 1969 yılında diplomatlıktan kovmuş.

Şair, çok sayıda samba bestecisini andığı "Samba de Bencão" adlı eserinde, Brezilya müziğinin şimdiye kadarki en iyi tanımlarından birini yapmayı başarıyor: "İyi bir samba, adeta bir dua gibidir. Samba kasvettir, ama hareket eder. İçinde daima umut yankılanır, günün birinden itibaren bir daha asla üzgün olmama umudu".