İRAN'DA MUSADDIK'A KARŞI DARBENİN 60. YILI

1951'den 1953'te devrilene kadarki görev süresiyle Muhammed Musaddık, İran'ın demokratik seçimler sonucunda göreve gelen ilk başbakanı oldu. Eğitimli, iyi bir hatip ve karizmatikti; Batı'da da pek çok hayranı vardı. Üçüncü dünya ülkelerinde bir antiemperyalizm ikonuna dönüşmesini, İran'daki İngiliz petrol tesislerini devletleştirmesine borçluydu.

İngilizler 1909'dan beri İran petrolleri üzerinde bir tür tekel oluşturmuştu. Bugün adı British Petroleum (BP) olan İngiliz-İran Petrol Şirketi'nin (AIOC), sözleşmelerle elde ettiği imtiyazlar sayesinde İngiltere her yıl milyonlar kazanıyordu. Buna karşılık İran oldukça küçük bir miktar elde ediyordu.

İşçiler, İran'ın en büyük petrol rafinerisinin bulunduğu Abadan'da oldukça kötü şartlar altında gecekondularda yaşıyor ve hayat standartlarını iyileştirecek tüm değişikliklere karşı çıkan AIOC için ölesiye çalışıyorlardı. İranlı politikacılar II. Dünya Savaşı'ndan sonra yeniden masaya oturmayı istedilerse de İngilizlere bunu kabul ettiremediler.

1951'de durum kritik bir hal aldı. Henüz yeni göreve gelen Başbakan Muhammed Musaddık İran'ın petrol endüstrisinin devletleştirilmesine karar verdi. İngilizlerin buna tepkisi sert oldu, tüm İngiliz uzmanlar geri çekildi ve İran petrol ambargosuyla cezalandırıldı. “Abadan Krizi” İran'ı iki yıllık bir sürenin içinde iflasın eşiğine getirdi.

İngilizler bir yandan da ABD’den destek istediler. Ancak Başkan Harry S. Truman her türlü müdahaleyi reddediyordu. Truman iki arada bir derede kalmıştı: Bir yandan müttefiki İngiltere’yi ürkütmekten çekiniyor, öte yandan da Musaddık’a sempati besliyordu. Zira İran’ın ancak özgür ve ekonomik olarak güçlü olduğu takdirde Sovyetler Birliği’nin komünist etkisine direnebileceğine inanıyordu.

İran'ın sürekli ekonomik krizde olması etkilerini gösterdi: Radikal akımlar yavaş yavaş daha çok rağbet görmeye başladı. Komünist Tudeh Partisi bunlardan biriydi. Kitlesel gösterilerin çoğunda Amerikalıların ve İngilizlerin ülkeden kovulması, ülkenin yönünün Moskova'ya dönmesi isteniyordu. Ancak Amerikalılar buna rağmen Mussaddık'ın iç politik durumu kontrol edebildiğini düşünüyordu.

1951'in sonunda Winston Churchill Londra'da tekrar iktidara geldi. Bir yıl sonraysa Washington'da Truman koltuğunu Dwight D. Eisenhower'a devretti. Churchill İran'da bir komünist ihtilal tehlikesinden yakınıyordu. II. Dünya Savaşı'nda gizli operasyonlarda son derece deneyimli olan Eisenhower, CIA'in Musaddık'ın devrilmesi için çalışmasına razı oldu.

1953 temmuzunda CIA ajanı Kermit Roosevelt İran'a geldi. Roosevelt, Şah'ı (fotoğrafta sağda) Musaddık'ı görevden uzaklaştırmaya ve General Fazlullah Zahedi ile birlikte Batı çıkarlarının takipçisi olacak birini yeni başbakan olarak atamaya ikna etti. Bir kurye Musaddık'a görevden aldığına dair imzalı kâğıt sunacak ve Musaddık ev hapsine alınacaktı.

CIA aynı zamanda Tahran'da kaos yaratmaya çalışıyordu. Teşkilat siyasetçilere, din adamlarına, gazetecilere ve işçilere rüşvet veriyor, Musaddık yanlılarını ve karşıtlarını birbirlerine karşı kışkırtıyordu. CIA için önemli olan, Şah’ın huzuru ve düzeni tekrar kurmak için kendisine sadık olan orduyu devreye sokmasını ve böylece halka kurtarıcı olarak gösterilmesini sağlamaktı.

15 Ağustos 1953'teki ilk darbe girişimi başarısız oldu, Musaddık planlardan haberdar olmuştu. Darbeyi tertipleyenlerden bazılarını tutuklattı ve kaçmayı başaran General Zahedi için para ödülü koydu. Şah darbe girişiminin başarısız olduğunu öğrenince önce Bağdat'a oradan da Roma'ya kaçtı.

18 Ağustos 1953’te Musaddık kesin galip görülüyordu. Ancak Şah’ın ve İngilizlerin komplosuna kurban gitti. Musaddık ABD’nin de işin içinde parmağı olduğunu bilmiyordu. Darbeyi takip eden gün Musaddık, Tahran sokaklarında yeniden şiddet yaşanmasını önlemek için, taraftarlarına evde kalmaya çağırdı. Musaddık ikinci bir darbe girişimini hesaba katmamıştı.

CIA ajanı Roosevelt kitleleri tekrar seferber etti. 19 Ağustos’ta Şah yandaşları sokakları doldurdu, bu defa Musaddık yanlıları sokakta yoktu. Şah’ın Musaddık’ı görevden uzaklaştırdığını gösteren dokümanlar binlerce çoğaltılıp halka dağıtıldı. Günden güne daha çok polis ve asker protestoculara katıldı; emniyet teşkilatı merkezine ve dışişleri bakanlığına saldırılar oldu.

Musaddık’ın özel konutuna doğru panzerler eşliğinde bir grup yavaş yavaş ilerledi. Burada Musaddık taraftarları ve karşıtları arasında çıkan sokak çatışmasında en az 200 kişi hayatını kaybetti. Şah yanlıları evin içine girerken, Musaddık bahçe duvarı üzerinden atlayarak kaçtı. Beş gün sonra düşmanı General Zahedi tarafından tutuklandı.

22 Ağustos 1953’te Şah Roma’dan geri döndü ve ilerleyen dönemde ABD tarafından desteklenen bir askerî diktatörlük oluşturdu. Amerikan yardımıyla ayrıca gizli istihbarat teşkilatı SAVAK’ı kurdu. Petrol tesislerinin devletleştirilmesi geri alındı; kazancın neredeyse yarısı Amerikan şirketlerine akmaya başladı.

Musaddık, tutuklanmasından sonra vatana ihanetten yargılandı ve 3 yıla kadar hapisle cezalandırıldı. 1956 aralığında tutukluluğu sona eren Musaddık memleketi Ahmedabad’daki evine yerleşti ve yıllarca SAVAK ajanlarının gözetimi altında yaşadı. 5 Mart 1967’de vefat etti.