Aşıların patent hakkı kalmalı mı kalkmalı mı?

ABD Ticaret Temsilcisi Katherine Tai'nin koronavirüs aşılarında patent haklarının kaldırılması yönündeki çağrısı piyasada büyük etki yarattı. Henüz 24 saat geçmeden aşı üreticilerin hisse senetleri borsada değer kaybetti. BioNTech firmasının hisse senetleri Frankfurt Borsası'nda yüzde 12, CureVac ise yüzde 10 oranında düşüş yaşadı.

Dünya Sağlık Örgütü ABD'nin bu çıkışını memnuniyetle karşılayarak bunu "tarihi bir karar" olarak niteledi. Avrupa Birliği de patent haklarının geçici olarak askıya alınmasını tartışmaya açık olduğunu duyurdu. Kamuoyundaki bu tartışmada patent haklarının kaldırılmasından yana olanlar ve buna karşı çıkanların argümanları neler?

Dünya Sağlık Örgütü'nde pandeminin derinden sarstığı iki ülke, Hindistan ve Güney Afrika koronavirüs aşılarının patent hakkının askıya alınmasını önerisini getirmişti. Uluslararası Af Örgütü gibi insan hakları örgütleri bu öneriyi desteklerken ilaç şirketleri teklife karşı çıkıyor.

Engel mi fayda mı?

Tartışmanın göbeğinde ise şu soru bulunuyor: Aşı patent haklarının kaldırılması korona pandemisiyle mücadelede gerçekten işe yarar mı yoksa insanlık açısından hayati öneme sahip aşıların geliştirilmesi ve üretilmesine engel mi olur?

İlaçlara daha kolay erişimi savunan Medicines Law & Policy adlı kuruluşun direktörü Ellen 't Hoen patent haklarının askıya alınmasını sağlayan özel bir düzenlemeden yana. Hoen, "Büyük aşı üreticilerinin birçoğu yerleşik. Tüm üretim kapasiteleri kullanılmalı. Bu da Know-how ve teknolojiye sahip olanların bunu aktarmalarını gerektiriyor" diyor.

Az gelişmiş ülkelerin ve sivil toplum örgütlerinin temsilcileri de Dünya Sağlık Örgütü'nün fikri mülkiyetle ilgili kurallarının yoksul ülkelerde aşı üretiminin yayılmasının önünde bir engel teşkil ettiği görüşünde.

"Patent haklarının askıya alınması aşı teminini kolaylaştırmaz"

İlaç firmalarının uluslararası çatı örgütü IFPMA'nın Genel Direktörü Thomas Cueni ise bu görüşe karşı. Cueni, DW'ye yaptığı açıklamada patent haklarının askıya alınmasının aşı teminini "kısa vadede tek bir doz bile artırmayacağını" söylüyor. "Aşı üretiminin kompleks yapısının ve boyutunun göz ardı edildiğini" ve "aşı üreticileri ve ilaç şirketlerinin kalkınmakta olan ülkelerle aşı kapasitesini artırmak için zaten iş birliği yaptığını" belirtiyor.

Alman Araştırmacı İlaç Üreticileri Birliği Başkanı Han Steutel da aynı görüşte. Steutel, ZDF televizyonuna yaptığı açıklamada, "Zorunlu lisanslar fayda sağlamaz" diyor. Almanya'da yeni aşıların güvenli bir şekilde üretilmesinin ne kadar uzun sürdüğünün bilindiğini söyleyen Steutel, BioNTech'in Eylül ayında Marburg'da mevcut bir üretim tesisini satın aldığına dikkat çekerek "Bunun üzerine üretime başlayabilmeleri yaklaşık 8 ay sürdü. Personelin eğitilmesi, ekstra biyoreaktörlerin gelmesi vb. gerekliydi" diyor.

Sınır Tanımayan Doktorlar örgütünden Elisabeth Massute de ZDF'e yaptığı açıklamada "İşin odağında kâr olmamalı" vurgusunu yapıyor. Zengin olmayan ülkelerde üretim kapasitelerinin olmadığını sanmamak gerektiğini söyleyen Massute, "Varlar. Kaldı ki Kanada'da üreticiler üretim yapan üreticilerden lisans almaya çalıştılar ama alamadılar" diyor.

İlaç firmaları birlikleri ise patent koruma haklarıyla araştırma geliştirme faaliyetleri arasında bağ olduğuna dikkat çekiyor. Şirketlerin daha sonraki gelirleri garanti altına alan patent koruma hakları olduğu için araştırmaya yatırım yapmayı cazip bulduğu ileri sürülüyor. Patent hakları korunduğu için, aşı üreticilerinin yoksul ülkelerde daha fazla aşı için 200'den fazla teknoloji transferi anlaşması imzaladığı belirtiliyor.

Tehlikeli derecede adaletsiz dağılım

Patent haklarının korunmasından yana olanlar. sorunun ticaret bariyerleri ve üretim için gerekli olan hammadde ve parça eksikliği olduğunu ileri sürüyor. AB Komisyonu Nisan ayı sonunda patent haklarının askıya alınmasına karşı tutumunu bu şekilde gerekçelendirmişti. Bir AB Sözcüsü, "Aşıya erişim sorunları patentten vazgeçilmesiyle çözülmeyecek, bu daha ziyade yeterli üretim kapasitesinin olmamasıyla bağlantılı" demişti.

Yardım kuruluşları ise dünyada aşı dağıtımındaki eşitsizliği patent koruma haklarıyla ilişkilendiriyor. Alman yardım kuruluşu Brot für die Welt'in açıklamasına göre müreffeh ülkelerde her dört kişiden biri koronavirüse karşı aşılanırken yoksul ülkelerde bu oran her beş yüz kişide bir. Açıklamada "Bu orantısızlık daha fazla aşı üretilmesi ve bunun için gereken fikri mülkiyet halklarının belirli koşullar altında askıya alınmasının acilen gerekli olduğunu ortaya koyuyor" denildi.

ABD Ticaret Üyesi Katherine Tai, Çarşamba günü yaptığı açıklamada Washington'un fikri mülkiyetin korunmasına sıkı sıkıya bağlı olduğunu ancak Dünya Sağlık Örgütü içinde pandeminin sona erdirilmesi için korona aşılarına özel bir istisnai düzenlemeyi savunacağını söyledi. "Bu dünya çapında bir sağlık krizi" diyen Tai, "Covid-19 pandemisinin olağanüstü koşulları olağanüstü tedbirler almayı gerektiriyor" ifadelerini kullandı.

Andreas Rostek-Buetti

© Deutsche Welle Türkçe