Niemcy. Polska literatura o Zagładzie
25 stycznia 2025
Do niemieckich księgarń trafiło ostatnimi laty szereg utworów literatury polskiej na temat Holokaustu. To książki pisarzy będących świadkami historii, m.in. Seweryny Szmaglewskiej, Tadeusza Borowskiego czy Bogdana Wojdowskiego. Niektóre pozycje były przekładane na język niemiecki już wcześniej, lecz jedynie w NRD. Inne ukazały się dawno temu i zostały zapomniane.
Nałkowska, Szmaglewska, Borowski
„Medaliony” Zofii Nałkowskiej – opublikowany w 1946 r. w Polsce majstersztyk miniatur prozatorskich, jedno z najważniejszych dzieł polskiej literatury wojennej – ukazały się w Niemczech w 2021 r. w nowym przekładzie Marty Kijowskiej, pochodzącej z Polski, cenionej w Niemczech publicystki i autorki.
Rok później Wydawnictwo Schöffling wydało dwa kolejne przekłady Kijowskiej – książki Seweryny Szmaglewskiej „Niewinni w Norymberdze” oraz opublikowane w Polsce w 1945 r. „Dymy nad Birkenau”.
Wszystkie przekłady tłumaczka opatrzyła wnikliwym posłowiem. Jeden z recenzentów – polsko-niemiecki pisarz Artur Becker – pytał na łamach dziennika „Frankfurter Rundschau”, dlaczego „Dymy nad Birkenau” – w Polsce swego czasu bestseller – ukazują się w RFN dopiero teraz? „Mogłyby ukazać się w tym kraju po 1945 r. i stać się, tak jak wówczas w Polsce, szkolną lekturą. Wtedy być może dziś – pobożne życzenie – taki polityk, jak Alexander Gauland z AfD nie wpadłby na pomysł, aby dwanaście lat panowania nazistów ocenić jako ‘ptasi kleks w ponad tysiącletniej naznaczonej sukcesami historii Niemiec', a esesmański przestępca Heinz Reinefahrt, który w czasie Powstania Warszawskiego wsławił się jako ‘rzeźnik Woli', być może nigdy nie zostałby burmistrzem Westerlandu” – pisał Becker. On sam zwraca uwagę na prozę Tadeusza Borowskiego, publikując w 2023 r. w wydawnictwie „Edition W” wybór opowiadań tego autora w nowym, własnym przekładzie, wraz z posłowiem.
Wydawnictwo Wallstein z Getyngi od lat ma w ofercie także książki dotyczące II wojny światowej i Holokaustu. W 2022 r. swoje wspomnienia opublikował tam ocalały z Zagłady Leon Weintraub. Mieszkający w Szwecji doktor medycyny, rocznik 1926, we współpracy z Magdą Jaros wydał przejmujący tom pt. „Pojednanie ze złem. Historia chłopca z łódzkiego getta”. Weintraub opisuje swą drogę z getta w Łodzi przez Auschwitz i szereg innych obozów koncentracyjnych, po wyzwolenie, studia w Niemczech, powrót do Polski i emigrację w 1969 r. do Szwecji.
Zagrożona seria wydawnicza
W Wydawnictwie Wallstein od 2021 r. ukazuje się zaplanowana na dziesięć tomów seria „Biblioteka Literatury Polskiej o Holokauście”. Edycję powołała grupa robocza przy Instytucie Badań nad Literaturą Holokaustu na Uniwersytecie w Giessen z prof. Saschą Feuchertem na czele, dr Markusem Rothem, tłumaczką i autorką Ewą Czerwiakowską oraz tłumaczem i autorem dr Lotharem Quinkensteinem.
Dotychczas wydano cztery tomy: powieść „Chleb rzucony umarłym” i opowiadania „Mały człowieczek, nieme ptaszę, klatka i świat” Bogdana Wojdowskiego. Ponadto „Dzieci Syjonu” Henryka Grynberga oraz powieść „Czarny potok” Leopolda Buczkowskiego. – Tom piąty będzie zawierał opowiadania Stanisława Wygodzkiego, które już się ukazywały – w tomach od dawna wyczerpanych i zapomnianych. Zostaną uzupełnione przez jedno-dwa opowiadania tłumaczone po raz pierwszy. Kontynuacja serii stoi, niestety, pod znakiem zapytania – mówi dr Lothar Quinkenstein w rozmowie z DW. – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Niemiec całkowicie skreśliło dotację na projekt – wyjaśnia.
Poza „klasyczną” literaturą obozową
– Chcieliśmy przede wszystkim zwrócić uwagę na dzieła, których nie można pojmować jako „klasycznej” literatury obozowej. Jesteśmy bowiem zdania, że pustych miejsc w niemieckiej pamięci historycznej należy szukać w wydarzeniach poza obozami. Właśnie w Europie Środkowej obóz jest jednym z wielu miejsc, w których dokonywano zbrodni Holokaustu – podkreśla dr Quinkenstein w rozmowie z DW. – Bardzo wiele masowych egzekucji odbyło się w pobliżu miejsc zamieszkania ofiar – bezpośrednio przy sztetlach. Kto bliżej zajmuje się historiami ocalałych i osób ich ratujących – Sprawiedliwych wśród Narodów Świata – dostrzeże, że obozy nie odgrywały tam głównej roli. Nasza seria pragnie obrazować tę rzeczywistość – wyjaśnia Quinkenstein. Wskazuje na poszczególnych autorów serii. – Przykładowo Henryk Grynberg to jeden z najważniejszych kronikarzy losu polskich Żydów – mówi. – Swymi esejami „Holokaust w literaturze polskiej” i „Pokolenie Szoa” Grynberg dostarczył nam niezwykle ważnych impulsów dla naszej serii.
Tłumaczona koniecznością oszczędności decyzja niemieckiego MSZ o wstrzymaniu środków z jedynego źródła finansowania serii dotarła do inicjatorów „Biblioteki Literatury Polskiej o Holokauście” z początkiem 2023 r. – w trakcie prac nad czwartym tomem. Cały projekt, obejmujący dziesięć tomów Biblioteki, opiewał na 100 tys. euro. Teraz jego twórcy szukają finansowania na każdą pozycję z osobna. Chodzi o edycje książek Adiny Blady-Szwajger, Arnolda Mostowicza, Adolfa Rudnickiego, Kazimierza Brandysa i Miny Tomkiewicz.