صدام حسین روی میز کتابفروشیها
۱۳۸۸ اسفند ۲۶, چهارشنبه
درباره‌ی صدم حسین کتاب‌های فراوانی نوشته شده است. چند کتابی که در یک سال گذشته درباره دیکتاتور اعدام شده‌ی عراق منتشر شده اغلب به روزهای آخر زندگی او در بازداشت، و به جزییات به دار آویخته شدن‌اش می‌پردازد. بازجویان اف. بی. ای.، وکیل مدافع صدام حسین و چند روزنامه‌نگار عرب‌زبان رئیس جمهور سابق عراق را روی میز کتابفروشیها پهن کرده‌اند و شاهد واکنش‌های متفاوت از سوی گروه‌های مختلف هستند.
شرح آخرین دیدارها با صدام
اردیبهشت سال ۸۷ خلیل الدلیمی وکیل مدافع عراقی صدام حسین به خبرگزاری فرانسه گفت، شبانه‌روز مشغول کار بر زندگینامه‌ی موکل خود است تا آن را در سه جلد به چاپ برساند. الدلیمی گفته بود این زندگینامه، حدود دو هزار صفحه خواهد بود و شامل حوادث زندگی صدام از کودکی تا دستگیری و اعدامش می‌شود. اما اغلب خوانندگان، کنجکاو آگاهی از جزییات ۱۴۴ دیداری هستند که وکیل صدام حسین مدعی است در ماه‌های پایانی با او داشته. این بخش از کتاب آبان‌ماه ۸۸ با عنوان «صدام در زندان آمریکا»، به زبان عربی و در سودان منتشر شد.
در روزهای پایانی سال ۱۳۸۸ خورشیدی ترجمه فرانسوی کتاب الدلیمی زیر عنوان «صدام اسرار یک اعدام» به بازار آمد و ظاهرا ترجمه‌ی آن به چند زبان دیگر اروپایی نیز به زودی منتشر می‌شود. وکیل صدام مدعی است ماموران آمریکایی اجازه خروج یاداشت‌های او از زندان را نمی‌داذند. الدلیمی می‌گوید کتاب خود را بر مبنای یاداشت‌هایی تنظیم کرده که در آنها اظهارات صدام حسین و جزییات هر یک از دیدارهایشان را ثبت می‌کرده است.
"قرآن‌خوانی" پای چوبه دار
ارادت خلیل الدلیمی به رئیس جمهور سابق عراق و عدم وجود اسنادی که همه‌ی ادعاهای او را اثبات کند باعث شده که بسیاری در صحت برخی از نوشته‌های نویسنده تردید کنند. وکیل مدافع صدام حسین از قول او صحبت‌های فراوانی را در مورد جنگ با ایران و حمله به کویت نقل کرده که در ایران و بسیاری از کشورهای عربی زیاد خوشایند نبوده است.
یکی از نکاتی که مورد انتقاد است روایت وکیل مدافع صدام حسین از رفتار او قبل از به دار آویخته شدن است. به نوشته‌ی الدلیمی ماموران آمریکایی شب اعدام برای خداحافظی به دیدار صدام آمدند، و یک ژنرال آمریکایی او را ساعت چهار صبح بیدار کرد و به ماموران عراقی تحویل داد. الدلینی می‌نویسد صدام پس از نماز خواندن، در حالیکه آیاتی از قرآن را زیر لب زمزمه می‌کرد، آرام به پای چوبه دار رفت.
مقام‌های عراقی از پخش وسیع کتاب در کتابفروشی‌های این کشور جلوگیری کرده‌اند، اما بخش‌هایی از آن تا کنون در نشریه‌های مختلف عراقی منتشر شده است. خبرگزاری کتاب ایران در گزارشی کتاب الدلیمی را «مملو از دروغ و اتهام» خوانده است. این گزارش در سایت‌های دیگری نیز چون «شیعه نیوز» عینا منتشر شده است.
ایرانیان و لحظه‌ی مرگ صدام
منابع ایرانی بیشتر به گزارش لحظات آخر زندگی صدام حسین انتقاد کرده‌اند. ادلیمی مدعی است در میان ماموران عراقی که صدام را برای به دار آویختن از نیروهای آمریکایی تحویل گرفتند، هواداران مقتدا صدر، یکی از رهبران شیعیان، قرار داشتند که با رئیس جمهور سابق عراق بدرفتاری کردند. وکیل مدافع دیکتاتور عراق، رفتار موکلش را با وقار و آرامش توصیف کرده است.
شیعه‌نیوز به نقل از خبرگزاری کتاب ایران این توصیف را «انتشار اکاذیب» خوانده و می‌نویسد «منابع مستقل اخیرا از ترس و اضطراب شدید صدام حسین در هنگام اعدام خبر داده بودند و اینکه او برای رهایی از اعدام ملتمسانه از محافظان آمریکایی خود کمک می‌خواسته است.» در این گزارش اظهارات الدلیمی در مورد دقایق آخر حیات صدام «ادعای دروغ و کاذب» عنوان شده اما اشاره‌ای به منابعی که از «ترس و اضطراب شدید» صدام خبر داده‌اند نمی‌شود.
دست‌کم یکی از دو فیلم کوتاهی که تا کنون از لحظه‌ی آویخته شدن صدام به چوبه دار منتشر شده تا حدود زیادی روایت وکیل او را تایید می‌کند. در این فیلم که نخستین بار در شبکه الجزیره پخش شد صدای شعارهای هواداران مقتدا صدر و اشهد خواندن صدام شنیده می‌شود.
«بازتاب اعدام صدام» در دانشگاه امام صادق
دانشگاه امام صادق بهمن ماه سال ۱۳۸۵ در همایشی «بازتاب اعدام صدام در رسانه‌های بین‌المللی» را به بحث و بررسی گذاشت. حسام‌الدین آشنا، استاد علوم ارتباطات این دانشگاه در کنفرانس خبری همایش گفت «مسئله‌ی اعدام صدام توسط حامیان مقتدا صدر و نیز فیلم‌برداری مخفیانه از مراسم اعدام، ... در اذهان جهان سنی تداعی كرد كه این اعدام نه به خاطر یك دادگاه عادلانه، بلكه به خاطر انتقام‌گیری شیعیان بوده است.»
به جز فیلم یاد شده ماموران عراقی نیز فیلم دیگری از مراسم اعدام صدام گرفته‌اند که چند ثانیه‌ی آن منتشر شده. ماهنامه «خیمه» اول بهمن ۸۵، ار قول حسام‌الدین آشنا نوشت «موفق‌الربیعی مشاور امنیتی دولت عراق می‌گوید: صدام از لحظه‌ای كه فهمید دوربین در صحنه‌ی اعدام وجود دارد، رفتارش مقتدرانه‌تر شد.» آشنا معتقد است «تصویر بزرگ جنایات صدام در حق بشریت به واسطه‌ی تصویر كوچك اعدام این دیكتاتور تحت تأثیر قرار گرفته.»
ممنوعیت بازدید گروهی از قبر صدام
بسیاری از تحلیگران معتقدند، فیلم لحظه‌ی اعدام صدام نقش موثری در جایگاه او در میان برخی از مردم کشورهای عربی داشته است. به باور این جمع، صدام از معدود سران کشورهای عربی بود که با آمریکا و اسرائیل درگیر شد و از مقاومت فلسطین دفاع کرد. سرنگونی دولت صدام و دستگیری او توسط نیروهای آمریکایی برای بسیاری از عرب‌ها غرورآفرین نیست. حلق آویز کردن رئیس جمهور عراق در روز عید قربان نیز در «مظلوم‌نمایی» او، و برجسته کردن «انتقام‌جویی شیعیان» بی‌تاثیر نبوده است.
شمار بازدیدکنندگان از مقبره صدام حسین در زادگاهش تکریت، در سال‌های اخیر مدام افزایش یافته‌اند. تعدادی از مدرسه‌های این منطقه نیز بازدید گروهی از قبر صدام را در برنامه دانش آموزان خود قرار داده‌اند. سایت خبری «مذهب نیوز»، ۱۸ تیرماه ۸۸، گزارش داد «دولت عراق بازدید سازماندهی شده از قبر صدام حسین رییس جمهور سابق آن کشور را ممنوع کرده است.» این سایت خبری به نقل از بی بی سی نوشت «دولت عراق گفته است که به وزارت آموزش و پرورش و همچنین مقامات محلی دستور داده که از سازماندهی بازدیدها از قبر صدام حسین خودداری کنند.» به نوشته‌ی مذهب نیوز «قبر صدام حسین برای طرفداران او به نوعی تبدیل به زیارتگاه شده است.» سایت «شیعه آنلاین» سوم اسفند ۸۸ به نقل از خبرگزاری عراق نوشت «یک شرکت اردنی با موافقت دولت عراق اقدام به ساخت ضریح برای قبر صدام کرده است.»
نامه نگاری صدام و سران جمهوری اسلامی
تصویر صدام حسین در میان ایرانیان متاثر از جنگ هشت ساله میان دو کشور است که بدون این که پیروزی داشته باشد مرداد ماه ۱۳۶۷ رسما خاتمه یافت. به رغم انتشار هزاران کتاب و مقاله هنوز بسیاری از جزییات و تصمیم‌گیری‌های مربوط به آغاز و پایان این جنگ برای مردم ناروشن است. پاییز سال ۸۶ کتابی زیر عنوان «دوازده نامه» در ایران منتشر شد که به روشن شدن پاره‌ای جزییات کمک می‌کند. دفتر نشر معارف انقلاب به مناسبت بیست و ششمین سالگرد آغاز جنگ ایران و عراق، دوازده نامه‌ای را که میان سران دو کشور رد و بدل شده منتشر کرد.
نامه‌های یاد شده در چهار ماه نخست سال ۱۳۶۹ نوشته شده‌اند و به مسائلی چون شرایط صلح و تبادل اسیران می‌پردازند. نخستین نامه از سوی صدام و خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای نوشته شده که تازه رهبر جمهوری اسلامی شده بود. دو سال پیشتر آیت‌الله خمینی قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل را پذیرفت و با آتش بس موافقت کرد. او در بیانیه‌ای نوشت «بدا به حال من که هنوز زنده مانده‌ام و جام زهر آلود قبول قطعنامه را سرکشیدم.»
نامه‌ی نخست صدام همراه با نامه‌ای از یاسر عرفات رهبر وقت سازمان آزادی بخش فلسطین به ایران ارسال شد. نامه‌های طرف ایرانی به امضای هاشمی رفسنجانی نوشته شده که آن زمان رئیس جمهور بود. او در مقدمه‌ای بر این کتاب شرایط پایان جنگ را تشریح کرده است.
انتشار متن بازجویی‌های دیکتاتور عراقی
در همین حال کتابی با عنوان «وصیت‌های یک قربانی؛ نامه‌های صدام حسین» که در اردن منتشر شده بود نیز دیماه سال جاری توقیف شد. این کتاب ظاهرا مجموعه‌ای از نامه‌های صدام حسین است. ولید حسنی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر اردنی، ادعا می‌کند این کتاب بر مبنای نامه‌هایی که صدام در دوران بازداشت نوشته، تدوین شده است. نویسنده تلاش می‌کند سیاست‌های آمریکا در منطقه را با اندیشه‌های صدام قیاس کند و از برابر نهادن آنها نتیجه می‌گیرد دیکتاتور سابق عراق در ماه‌های آخر عمرش اسلام‌گرا شده بود.
کتاب دیگری که سر و صدای فراوانی به پا کرد تابستان سال ۸۸ به انگلیسی و اسفند ماه به فرانسوی انتشار یافت. این کتاب مجموعه ۲۵ گفتگوی ماموران اف. بی. ای. آمریکا با صدام حسین، و به عبارتی متن بازجویی‌هایی است که اخیر از ردیف اسناد محرمانه خارج شد. این بازجویی‌ها در «آرشیو ملی اسناد محرمانه» ایالات متحده نگهداری می‌شد. صدام ایران و القاعده را از دشمنان خود و کره شمالی را از دوستان و متحدان دولت وقت عراق معرفی می‌کند. دیکتاتور عراقی در این گفتگوها از جمله جزییاتی از حمله به کویت را تشریح می‌کند. آمریکا از افشای بخشی که مربوط به روابط این کشور با عراق در اوایل دهه‌ی هشتاد میلادی و نقشی که در قدرت گیری حزب بعث داشته خودداری کرده است.
ترجمه کتاب‌هایی درباره صدام
دو کتاب تازه درباره دیکتاتور عراق هنوز به فارسی منتشر نشده‌اند اما در سال‌های گذشته، به جز «دوازده نامه»، برگردان فارسی کتاب‌های دیگری در ارتباط با صدام حسین در ایران انتشار یافته است. از اینها یکی «رمان دیکتاتور» نوشته‌ی تامس کنیلی است و دیگری «من پسر صدام بودم» نوشته‌ی لطیف یحیی که بدل عدی صدام حسین بوده است.
تامس کنیلی از جمله، نویسنده‌ی رمانی است که استیون اسپیلبرگ فیلم «فهرست شیندلر» را بر مبنای آن ساخت. این رمان جایزه بوکر، و فیلم جایزه اسکار را نصیب نویسنده و کارگردان کردند. در «رمان دیکتاتور» از صدام حسین نام برده نشده اما تمام ماجراها برگرفته از عملکرد رئیس جمهور عراق، پیش از بازداشت و حلق‌آویز شدن اوست.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: بهمن مهرداد