کتابخانه‌های دیجیتال و سهم ما ایرانیان از آن

جهان در آستانه تحولی بزرگ است. دوران دیجیتال با سرعتی شگفت پیش می‌تازد. اینترنت و سیستم تبادلی آن همه‌جا حضوری ملموس و بدون جایگزین دارد.

اصطلاح World wide web) www) برای بسیاری‌ها عبارتی شناخته شده است. این اصطلاح در سال ۱۹۸۹ در سوئیس متولد شد و اگر چه از عمر آن حدود سی سال می‌گذرد، اما بیش از ۲۱ قرن را در خود دارد.

نخستین نشریه اینترنتی را مؤسسه هاروارد با نام Harvard Business Review در سال ۱۹۸۲ منتشر کرد. از آن پس هر ساله تعداد زیادی نشریه اینترنتی آغاز به نشر می‌کنند. بزرگترین مرکز نشریات اینترنتی "کتابخانه نشریات الکترونیکی" (EZBElektronische-Zeitschriftenbibliothek ) است. این مرکز ۵۵۵ کتابخانه معتبر را به هم وصل کرده و امکان دستیابی به آنها را برای جوینده آسان‌تر می‌کند. ۴۶۵۰۰ نشریه از طریق این مؤسسه در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد.

آژانس‌های نظامی آمریکا در شمار نخستین مؤسساتی هستند که در عرصه کامپیوتر و اینترنت سرمایه‌گذاری کردند. هدف به کار انداختن پروژه‌های بزرگ تحقیقاتی در دستیابی به اطلاعاتِ مورد نیاز برای مقاصد نظامی و انتقال آنها بود.

از سال ۱۹۹۰ و با گسترش اینترنت دوران تاریخی تازه و جهانشمولی آغاز شد. اینترنت، هم‌چون پدیده کامپیوتر بر علوم گوناگون و عرصه‌های مختلف فن‌آوری تأثیر گذاشت. میلیون‌ها شبکه خصوصی و عمومی را در سطح جهان در ارتباط با یکدیگر قرار داد و در انتقال اطلاعات و تجربه‌های علمی و فرهنگی نقش بزرگی بر عهده گرفت.

اینترنت برای ما ایرانیان در کنار تمامی موارد ذکرشده، شکستن دیوار سانسور نیز بود. وجود میلیون‌ها اطلاعاتِ ممنوع و یا سری از دولت حاکم بر ایران و کاربران آن تنها نمونه‌ای‌ست کوچک که می‌توان بر آن استناد کرد. در عرصه چاپ و نشر دیجیتالی، اگر چه فعالیتی بایسته و سازمان‌یافته نداریم، با این‌همه شاهد فعالیت‌های گسترده‌ای هستیم. حضور چندین کتابخانه دیجیتالی با هزاران کتاب خود امکانی بزرگ است برای کتابخوانان. 

آنجا که رژیم هیچ صدای مخالفی را تاب نمی‌آورد، چاپ صدها نشریه اینترنتی، به ویژه در خارج از کشور، گوشه‌ای دیگر از فعالیت ایرانیان است در این عرصه.

هم اکنون بسیاری از آثاری را که امکان چاپ و یا بازچاپ در داخل کشور ندارند، می‌توان به راحتی در اینترنت یافت. در این شکی نیست که این کار می‌توانست بسیار گسترده‌تر و سازمان‌یافته‌تر صورت پذیرد. با این همه غنیمتی‌ست که باید قدر آن دانست و سپاسگزار کسانی بود که این کار را سامان می‌دهند.

دیجیتالی کردن یک اثر یعنی آماده کردن آن به شکلی که از طریق کامپیوتر و اینترنت قابل دستیابی باشد. کتاب و یا سند باید در فرم‌هایی ویژه از طریق سیستمی معین آماده گردد. داده‌‌های دیجیتالی در اینترنت، در آدرس مشخصی قرار داده می‌شوند تا به شکل دایم و یا موقت مورد استفاده قرار گیرند. در کتابخانه‌های دیجیتالی ایرانیان کتاب‌ها بیشتر اسکن شده، ابتدایی و به شکل "پی‌دی‌اف" در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد.

از آنجا که ایران از امضاکنندگان قانون "کپی‌رایت" نیست، انتقال آثار منتشرشده در این کشور به کتابخانه‌های دیجیتالی، مشکل قانونی پیش نمی‌آورد. این را نیز باید در نظر داشت که اداره سانسور جمهوری اسلامی از بازچاپِ هزاران اثر پیشگیری می‌کند. انتقال همین آثار ممنوعه به کتابخانه‌های مجازی است که در واقع می‌تواند هم دیوار سانسو  را بشکند و هم اشتیاق خوانندگان را در دستیابی به آنها برآورد.

این را نیز باید یادآور شد که سازمان‌های وسیع دولتی در ایران هرکدام سایت مخصوص خویش دارند و بسیاری از آنان دارای کتابخانه هستند. از طریق همین سازمان‌های حقیقی و یا غیرحقیقی و در مواردی حتا مشکوک، کتاب‌ها، نشریات و آرشیوی از نشریات قدیمی در اختیار عموم قرار داده می‌شود.

بی هیچ اغراق، استفاده از کامپیوتر در میان حکومتیان و سازمان‌های وابسته به آنان، در جهان بی‌مانند است. برای نمونه هر مسجد، مدارس مذهبی، قبرستان، ارگان‌های نظامی و شبه‌نطامی، حوزه‌های علمیه، کتابخانه‌های مذهبی، دانشگاه‌ها، مؤسسات رنگارنگ پژوهشی و تحقیقاتی و در رأس همه سازمان عریض و طویل امنیتی حکومت دارای شبکه‌های گسترده ارتباطی هستند. تأسیس کتابخانه‌های دیجیتال بخشی از فعالیت‌های این نهادهاست.

در خارج از کشور، بیشتر سازمان‌های سیاسی در سایت خود، در کنار نشریات سازمانی، کتاب‌هایی را نیز که منتشر کرده‌اند و یا با سیاست آنان همخوان است، به شکل دیجیتال در اختیار خوانندگان قرار می دهند. بسیاری از نویسندگان دارای سایتی شخصی هستند و آثار منتشرشده خود را نیز گاه در سایت‌شان قرار می‌دهند.

برخی از سایت‌ها فعالیت‌های خود را در راستایی مشخص دنبال می‌کنند. برای نمونه سایت "بنیاد برومند" (https://www.iranrights.org/fa) که در عرصه "حقوق بشر و دمکراسی برای ایران" فعال است، کتابخانه‌ای نیز مشتمل بر اسناد و هم‌چنین کتاب‌هایی در این زمینه در سایت خویش دارد.

سایت "بیداران" (http://www.bidaran.net) که منیره براداران مسئولیت آن را بر عهده دارد، علیه خشونت، اسنادی را در ارتباط با زندان و شکنجه در ایران، در خود جای داده است. این سایت "بررسی مفاهيم حقوق بشر" را از جمله اهداف خویش قرار داده است. سایت "گفتگوهای زندان" (http://www.dialogt.org) نیز می‌کوشد تا با آرشیوی که فراهم آورده، به "دفاع از زندانیان سیاسی در بند ایران" برخیزد.

ادبیات نیز دغدغه ذهنی برخی از سایت‌ها است. برای نمونه در سایت "کلمات" (http://www.sardouzami.com) که اکبر سردوزامی مسئولیت آن را بر عهده دارد، می‌توان مخزن باارزشی از آثار ادبیات داستانی ایران را یافت.

"آرشیو مارکسیست‌ها در اینترنت" (https://www.marxists.org/farsi/index.htm) آثار مارکسیستی را به چند زبان، از جمله فارسی عرضه می کند.

سایت "اسناد اپوزیسیون ایران" (http://www.iran-archive.com/) نیز از جمله کتابخانه‌هایی‌ست که می‌کوشد اسنادی را در رابطه با تاریخ معاصر ایران جمع‌آوری کند. این سایت کار خود را در سال ۲۰۰۰ میلادی آغاز کرده و به گفته اژدر بهنام، مسئول سایت، هدف آن این است که "اسناد و نشریات اپوزیسیون ایران را در دسترس علاقمندان، محققین، تاریخ‌نگاران و فعالین سیاسی قرار دهد".

سایت "انقلاب مشروطیت ایران" (http://www.mashroutiat.com) هم می‌کوشد در رابطه با مشروطیت آثاری فراهم آورد.  

در کنار این سایت‌ها، چند کتابخانه دیجیتالی وجود دارند که هزاران کتاب در خود جای داده‌اند. سایت "کتاب‌های رایگان فارسی" (https://persianbooks2.blogspot.com) از جمله قدیمی‌ترین آنهاست. در این سایت کتاب‌ها بر اساس موضوعات، اگرچه گاه مخدوش، طبقه‌بندی شده‌اند.

کتابناک (https://ketabnak.com/) نیز کتابخانه‌ای است دیجیتالی که از قرار معلوم از ایران اداره می‌شود.  

در میان کتابخانه‌های دیجیتال ایرانی در خارج از کشور، "تارنمای کتاب فارسی" (http://www.ketabfarsi.org) کتابخانه‌ای‌ست منظم  با ۳۲ هزار کتاب است که کتاب‌ها در آن بر اساس عنوان طبقه‌بندی شده‌اند.

"باشگاه ادبیات" را در فیسبوک شاید بتوان بزرگ‌ترین کتابخانه دیجیتال کتاب‌های فارسی محسوب داشت. (https://www.facebook.com/groups/BashgaheKetab/) امیر عزتی، مسئول این سایت می‌گوید: «باشگاه ادبیات در دوازهم اکتبر ۲۰۱۰ با هدف مبارزه با سانسور، آشتی دادن مردم با کتابخوانی، آشنا کردن مردم با شیوه‌های تازه مطالعه، و استفاده بهینه از امکانات دنیای مجازی، به ویژه فیسبوک و بعدها تلگرام (https://t.me/BashgaheAdabiyat) تأسیس شد.»

او می‌افزاید: «هم‌اکنون در صفحه فیسبوک و کانال باشگاه بیش از ۵۹ هزار عضو ثابت داریم. روزانه دست‌کم پنج‌هزار نفر مراجعه‌کننده داریم؛ از سراسر جهان و حتا از میان غیرایرانیان. در ده سال گذشته بیش از بیست‌هزار کتاب و نشریه در اختیار علاقمندان قرار داده‌ایم.»

عزتی بخش بزرگی از این آثار را خود به بهترین شکل ممکن اسکن کرده و در کتابخانه گذاشته است و این یکی از شاخص‌های کار باشگاه است. او می‌گوید «یکی از پروژه‌های مهم من در این ده سال آرشیو مجازی نشریات گهگاهی بوده است که کوشیده‌ام نشریات و جنگ‌های کم‌شماره و مهم ادبی، هنری، و سیاسی را جمع‌آوری کرده، دیجیتال کنم.» امیر عزتی در تدارک افتتاح وب‌سایت نیز برای باشگاه ادبیات است: https://t.me/BashgaheAdabiyat

در این میان، ناصر زراعتی نیز سال‌هاست پروژه "کتاب‌های صوتی" را پیش می‌برد و تا کنون صدها رمان و داستان را به شکل صوتی آماده کرده و کتابخانه‌ای از کتا‌بهای صوتی بنیان گذاشته‌اند،

در تلگرام

https://t.me/joinchat/AAAAAEg8guFaZ-XKzxGLaA

و هم‌چنین در یوتوب

https://www.youtube.com/channel/UCba

با وجود تمامی کمبودها، این کتابخانه‌ها و ده‌ها کتابخانه مجازی دیگر در اینترنت، گام‌های مثبتی‌هستند که  باید قدر آن دانست.

در کشوری که آزادی حضور نداشته باشد، چه بسیار نشریات که بنیان می‌گیرند و پس از مدتی کوتاه از انتشار بازمی‌مانند. بی هیچ اغراقی از هزاران کتاب و نشریه‌ای که در طول حاکمیت جمهوری اسلامی آغاز به انتشار نمودند و به دام توقیف گرفتار آمدند، اکنون هیچ نشانی نیست. این نشریات در واقع بازتاب موقعیت حاکم بر جامعه بودند. سیاست دولتی در این عرصه بر حذف استوار است و حذف یعنی نابودی کامل، پس این نشریات از سوی دولت بایگانی نمی‌شوند. پژوهشگری که بخواهد به این نشریات رجوع کند، امکان دستیابی به آن‌ها را ندارد و یافتن آن‌ها در بایگانی‌های خصوصی مشکل است. کتابخانه‌های دیجیتال حافظ همین آثار است و این آیا خود کافی نیست؟

* مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.