هفتاد سالگی ویم وندرس، جهانی‌ترین سینماگر آلمان

ویم وندرس یکی از چند جوان پرشوری بود که در نیمه دهه ۱۹۶۰ سینمای آلمان را از پایه تکان دادند. در آن سال‌ها بیشتر فیلم‌ها محتوایی سطحی و شکلی کهنه داشتند. چند سینماگر نوجو با انتشار بیانیه‌ای انقلابی راه خود را از مشی عمومی سینمای آلمان جدا کردند و طی چند سال تحولی بنیادین پدید آوردند. یکی از این چهر‌‌ه‌ها ویم وندرس بود.

چهره‌های "سینمای نو" هر یک در راهی جداگانه پیش رفتند. ورنر هرتسوگ جنبه‌های غریب و دهشتناک فردی و جمعی را کاوید. راینر ورنر فاس‌بیندر روحیه طغیانی جوانان نسل خود را به نمایش گذاشت. فولکر شلوندورف به درونمایه‌های سیاسی و اجتماعی توجه نشان داد و آلکساندر کلوگه به کاوش واقعیت و جوانب متضاد آن در بطن تاریخ و جامعه پرداخت. فیلمسازی که از شرایط مشخص جامعه خود بسی دورتر رفت، ویم وندرس بود.

وندرس را می‌توان جهانی‌ترین سینماگر آلمان دانست. در سینمای وندرس با فضایی روبرو هستیم که ناکجایی و به معنای ساده‌تر انسانی است. آدم‌های او به صورت "مطلق" انسان هستند که خاستگاه یا پشتوانه ملی یا قومی آنها بی‌اهمیت یا بسیار کمرنگ است. داستان‌های او مثل فیلم‌های هرتسوگ در اقلیم‌های پرت و دور می‌گذرد، از خاور دور تا فراسوی ینگه دنیا، اما رنگ و بوی بومی آنها کمتر به چشم می‌خورد.

ویم وندرس در ۱۴ اوت ۱۹۴۵ در شهر دوسلدورف به دنیا آمد. او پس از گرفتن دیپلم به سال ۱۹۶۳ در شهرهای گوناگون آلمان چند ترم پزشکی و فلسفه خواند. اما تحصیل را رها کرد و در سال ۱۹۶۶ به پاریس رفت تا نقاشی بیاموزد. در پاریس به جای نقاشی، از طرفداران پروپا قرص سینما شد و جلسات نمایش فیلم‌های کلاسیک در "سینماتک"، مدرسه واقعی او شد برای آموختن سینما.

ویم وندرس در سال ۱۹۶۷ از فرانسه به آلمان برگشت و تا سال ۱۹۷۰ در "مدرسه عالی فیلم و تلویزیون" مونیخ درس خواند. این سال‌ها را می‌توان دوران خودسازی او دانست. او هم به طور جدی به مطالعه تئوری سینما پرداخت و هم به عنوان منتقد فیلم برای نشریات مطلب نوشت. در مقالات و نقدهای او نه تنها عشق به فیلم بلکه توجه به تمام وجوه و ابعاد سینمای جهان آشکار است. تصویری از ویم وندرس در سال ۲۰۰۲.

وندرس جوان پس از ساختن چند فیلم کوتاه، در سال ۱۹۷۰ اولین فیلم بلند خود را به نام "تابستان در شهر" ساخت. فیلم بعدی او به نام "ترس دروازه‌بان از ضربه پنالتی" بر اساس داستانی بود از پتر هاندکه، نویسنده نوآور اتریشی. با این فیلم بود که وندرس توجه سینمادوستان را جلب کرد. او تا سال ۱۹۷۵ و با فیلم‌های "داغ ننگ"، "آلیس در شهرها"، "حرکت غلط" و "سلاطین جاده" (تصویر) جایگاه خود را در سینمای آلمان تثبیت کرد.

وندرس در سال ۱۹۷۷ با فیلم "دوست آمریکایی" خارج از آلمان به شهرت رسید. در این فیلم او به چند شاخه‌ی مهم سینمایی، از "فیلم جاده‌ای" تا سینمای ملودرام و جنایی ناخنک زده است. او پیش از هر چیز سبک خود را با غنای تصویری و بیان عاطفی قوی معرفی می‌کند. سینمای او لحن و زبانی طبیعی دارد و از نماهای مبهم، صحنه‌های مغشوش و ترفندهای غریب دوری می‌کند. نمایی از فیلم "دوست آمریکایی" با بازیگری دنیس هاپر.

ویم وندرس در سال ۱۹۷۸ به دعوت سینماگر آمریکایی فرانسیس فورد کوپولا به ایالات متحده رفت، تا فیلمی بسازد به نام "همت" بر پایه کارهای جنایی‌نویس معروف آمریکایی؛ اما وندرس به جای همکاری با هالیوود به همکاری با سینمای مستقل امریکا پرداخت که به نوعی رقیب هالیوود به شمار می‌رفت. وندرس بیش از پنج سال در آمریکا بود، اما آن جامعه را همواره از دید یک ناظر اروپایی تماشا و روایت کرد. تصویر: وندرس در سال ۲۰۱۱.

دوران اقامت آمریکا درگیری پردردسر وندرس بود با شیوه‌ای از فیلم‌سازی که برای خلاقیت آزاد فردی ارزش زیادی قائل نیست. او که پیش از آن کمابیش به "رؤیای آمریکایی" دل بسته بود، در رویارویی با سرزمین "فرصت‌های نامحدود"، کابوسی عذاب‌آور را تجربه کرد. فیلم سینمایی "وضعیت اشیا" بخشی از این عذاب روحی را روایت می‌کند. این فیلم در سال ۱۹۸۲ جایزه "شیر طلایی" جشنواره سینمایی ونیز را برنده شد.

فیلم "پاریس تگزاس" که در سال ۱۹۸۴ ساخته شد نقطه عطف مهمی است در کارنامه سینمایی وندرس. این فیلم که نام خود را از دو قاره اروپا و آمریکا گرفته، صلای وداع وندرس است با آمریکا و بازگشت او به اروپا. فیلم روایت سرگردانی انسان غربی است، و فراتر از آن "انسان مدرن" فارغ از محیط و فضا، بنی آدمی که به این کره خاک تعلق دارد. فیلم با موسیقی فراموش‌نشدنی رای کودر به موفقیتی بزرگ دست یافت.

وندرس پس از بازگشت به آلمان فیلم "زیر آسمان برلین" را ساخت. فیلمی شاعرانه که درباره انسان است؛ تمام انسان‌ها فراسوی مرزهای طبیعی و مصنوعی، که همه میان فرشته و حیوان در نوسان هستند. شخصیت اصلی فیلم یک فرشته است، که ساکن ملکوت است، فارغ از مشکلات آدمیان. فرشته در گذاری به زمین ترجیح می‌دهد در این دار فانی مقیم شود، با غم مردم رنج ببرد و با شادی آنها خوشحال شود. نمایی از فیلم "زیر آسمان برلین".

وندرس به سینمای کلاسیک عشق می‌ورزد و بارها از سینماگران محبوب خود یاد کرده است. او درباره نیکلاس ری و یاسوجیرو اوزو، سینماگر بزرگ ژاپنی، فیلم ساخته است. در سال ۱۹۹۵ در آخرین دوره زندگی میکل آنجلو آنتونیونی، با این سینماگر بزرگ همکاری داشت که حاصل آن فیلمی بود به نام "آن سوی ابرها". تصویری از وندرس و آنتونیونی در کنار هم.

وندرس در سال ۱۹۹۸ فیلم مستند "بونا ویستا سوشال کلاب" را ساخت که ستایشی بود از موزیک سون، شاخه‌ای در موسیقی سنتی کوبا. سنتی گرانبها که رو به زوال است. عشق به موسیقی در شکل‌گیری هنر وندرس نقشی بارز داشته است، از موسیقی کلاسیک غرب تا جاز و راک و دیگر شاخه‌های موسیقی مدرن.

وندرس پس از آن نیز چند فیلم دیگر ساخت، مانند "هتل میلیون دلاری"، یک فیلم ظریف جنایی و عشقی که سراسر آن در یک ساختمان مخروبه در نیویورک می‌گذرد. این فیلم که با بودجه‌ای بالغ بر ۸ میلیون دلار ساخته شد، نزدیک به ۶۰ میلیون دلار فروش داشت. نمایی از "هتل میلیون دلاری" که در آن از جمله مل گیبسون، هنرپیشه معروف هالیوود نقش‌آفرینی کرده است.

فیلم "سرزمین نعمت" (سال ۲۰۰۴) را می‌توان یک "فیلم جاده‌ای" دانست، دیداری دوباره با جامعه آمریکا که این بار تمام رؤیاهایش را از دست داده است. او در سال ۲۰۰۵ فیلم "نیا زار بزن!" را کارگردانی کرد، بار دیگر همکاری با سام شپارد، هنرمند آمریکایی که در فیلم "پاریس تگزاس" کنار ویم وندرس بود. نمایی از فیلم "سرزمین نعمت".

ویم وندرس، در فیلم سه بعدی خود "پینا؛ برقصید، برقصید، وگرنه از دست می‌رویم"، کوشیده جوهر هنر و شیوه‌ی کار پینا باوش، این ستاره‌ی بی‌نظیر گستره‌ی رقص جهانی را با تصاویر بدیع و شاعرانه، سرشار از ذوق و تخیل جاودانه کند. این فیلم در سال ۲۰۱۲ یکی از نامزد‌های دریافت جایزه اسکار برای بهترین فیلم مستند بود. نمایی از فیلم "پینا".

وندرس پس از سه سال سکوت بار دیگر فیلمی مستند ساخت. "نمک زمین مستندی از عکاس مشهور برزیلی، سباستیائو سالگادو است. سباستیائو سالگادو در سال ۲۰۰۴ پروژه خود، "آفرینش" را آغاز کرد. او به مدت ۸ سال در سراسر دنیا از طبیعت، قوم‌های بومی و حیوانات عکس گرفت. این فیلم در سال ۲۰۱۴ جایزه سینمایی فرانسه (سزار) را دریافت کرد و در سال ۲۰۱۵ یکی از نامزدهای جایزه اسکار برای بهترین مستند بود.

وندرس تا کنون ده‌ها جایزه از جشنواره‌های مهم سینمایی در جهان دریافت کرده است. این سینماگر برجسته آلمانی در سال ۲۰۱۵ خرس افتخاری جشنواره فیلم برلین را به پاس یک عمر فعالیت هنری دریافت کرد. روز ۱۳ اوت ۲۰۱۵ مصادف است با هفتادمین سالگرد ویم وندرس.