حضور کم‌فروغ سینمای ایران در برلیناله
۱۳۹۰ بهمن ۲۴, دوشنبه
در بخش فوروم برلیناله تنها فیلم بلند ایرانی بنام "پذیرایی ساده" به کارگردانی مانی حقیقی اکران شد. ترانه علیدوستی، مانی حقیقی، سعید چنگیزیان، صابر ابر و اسماعیل خلج در این فیلم نقش‌آفرینی می‌کنند.
فیلم با آیه‌ای از سوره بقره در رابطه با انگیزه‌ی انفاق شروع می‌شود در این آیه آمده است که افراد با ایمان نباید انفاق‌های خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بی‌اثر سازند.
حقیقی در نشست خبری در جشنواره فیلم فجر امسال درباره موضوع فیلم "پذیرایی ساده" تصریح کرد که این فیلم درباره "وسوسه پول" است.
داستان "پذیرایی ساده"
فیلم درباره مرد و زنی به نام‌های کاوه و لیلا (مانی حقیقی، ترانه علیدوستی) است که سوار بر ماشین در نقاط مرزی غرب کشور میلیون‌ها تومان پول را میان افراد متفاوت تقسیم می‌کنند. ده‌ها بسته پول به افرادی ظاهراَ مستحق داده می‌شود، اما کاوه و لیلا هر بار برای اعطای پول با شگرد خاصی وارد کار می‌شوند.
نخست این دو با دعوایی ساختگی در گذرگاهی مرزی پول‌هایی را به مرزبانان و رانندگان یک کامیون می‌بخشند (دقیق‌تر از ماشین به بیرون پرتاب می‌کنند). سپس نوبت به پیرمردی می‌رسد که در کنار جاده دکه‌ای مخروبه دارد و به رغم تنگدستی حاضر به قبول پول نیست. اینجا نیز کاوه با نقل داستانی ساختگی که بعداَ به صورتی غیرمنتظره‌ای صورتی واقعی به خود می‌گیرد، پیرمرد را وادار به پذیرش موقت پول می‌کند.
سپس نوبت قاچاقی مشروبات الکی است که قاطرش مجروح شده و نمی‌تواند راه رود. در اینجا بهای قاطر با کیسه پول چند میلیون تومانی پرداخت می‌شود. قاچاقی به خاطر سرمای شدید می‌خواهد که قاطر عزیزش را برای جلوگیری از عذاب بیشتر با گلوله خلاص کند. اما کاوه و لیلا مخالفند، وظیفه‌ای که در پایان بر دوش لیلا می‌افتد.
کارگر ساختمانی، راننده کامیون و برادرش، آموزگار مفلوکی که فرزند یک روزه‌اش را از دست داده، بچه‌های روستایی که در پی جمع‌آوری هیزم هستند و مشتری در یک قهوهخانه همگی افراد منتخبی هستند که میلیون‌ها تومان پول از این دو دریافت می‌کنند.
کاوه و لیلا برای ثبت لحظات این بخشش‌ها فیلم‌های کوتاهی نیز با تلفن‌همراه خود می‌گیرند. با توجه به لودگی کودکانه کاوه و لیلا در ثبت این لحظات، اصولاَ روشن نیست این کار با چه هدفی صورت می‌گیرد، بعنوان مدرک یا صرفاَ ثبت خاطره؟
برخلاف پیرمرد دکه‌دار و صاحب قهوهخانه که از گرفتن پول به نوعی امتناع می‌کنند، (پیرمرد پول را به امانت نگاه می‌دارد و صاحب قهوهخانه کیسه پول را پس می‌دهد) دیگران به‌رغم تردیدها یا تعلل‌های اولیه پول را قبول می‌کنند و هر بار به دلیلی بخشی از صفات انسانی خود را فدا می‌کنند.
"دروغ، "چشم‌پوشی از به گور سپردن فرزند"، "فروش قاطر نیمه‌جان"، "زیرپا نهادن قانون" و "دریغ از کمک به بردار" بها و تاوانی است که این افراد برای دریافت پول می‌پردازند. هر کس در این فیلم بهایی دارد که باید پرداخته شود.
مشتری قهوه‌خانه‌ی سر راه سرانجام با کمک همدستان موتور سوار خود تمامی پول‌ها را به سرقت می‌برد. و سرانجام انفاق کاوه و لیلا نیز به پایان می‌رسد.
دوربین و برش در فیلم
پذیرایی ساده تا حدودی به سیاق ژانر "فیلم‌های جاده‌ای" ساخته شده است. داستانی که در طول حرکت در جاده سرنوشت شخصیت‌های فیلم به‌تدریج رقم می‌خورد. مسلماَ فضای فیلم ایرانی بر مولفه‌های کلاسیک این ژانر تاثیر نهاده است.
فیلم در منطقه اورامان کردستان در طبیعتی زیبا، اما خشن ساخته شده است. به گفته دست‌اندرکاران، فیلم تنها در ظرف ۵۰ روز فیلم‌برداری شده و دلیل این زمان کم تغییر شرایط آب و هوایی ذکر شده است.
این امر از این لحاظ اهمیت دارد که قبول این شرایط نامساعد جوی برای فیلم‌برداری کارگردان را به ظبط سکانس‌های ضعیفی مجبور کرده است که از چشم هیچ تماشاگر نیمه‌حرفه‌ای پنهان نمی‌ماند.
لیلا (ترانه علیدوستی) در یکی از دیالوگ‌های جدی حتا لبخند بر لب دارد که ساختگی بودن صحنه را آشکار می‌کند. کارگردان ضرورت تکرار این صحنه را ضروری ندیده است. امکانات محدود برای حرکت دوربین در منطقه‌ای کوهستانی قابل فهم است، اما این واقعیت برش‌های نامطلوب را به فیلم تحمیل کرده است. برش‌هایی که در صورت وسواس بیشتر می‌توانستند گویایی موثری داشته باشند و از اتلاف وقت برای نمایش صحنه‌های بیهوده جلوگیری کنند.
فیلم‌نامه و بافت‌زبانی فیلم
فیلم‌نامه نوشته امیررضا کوهستانی و مانی حقیقی است. کارگردان در نشست خبری تصریح کرد که پذیرش نقش اول مرد به وی تحمیل شده و در واقع از روی "ناچاری" بوده، زیرا همکاری که برای این نقش در نظر گرفته شده بود، نتوانست بازی کند.
حقیقی در نشست خبری گفت: «من مانی حقیقی کارگردان را بیشتر ترجیح می‌دهم چرا که معتقدم اصلاَ بازیگر نیستم.» اگر این سخن را به حساب تعارفات رایج نگذاریم، در آنصورت انتقاد به مانی برجسته‌تر می‌شود.
در واقع مانی حقیقی بیش از سینماگران مولف مهر خود بر روی این فیلم زده و بیش از هر کس دیگر ضعف‌ها و توانایی‌های این فیلم متوجه‌ی اوست.
به گفته ترانه علیدوستی تهیه فیلم‌نامه یک سال به طول کشیده است، نخستین پرسش اینست پس چرا فیلم‌نامه از انسجام کامل و بافت منطقی درونی برخوردار نیست؟
می‌توان مدعی شد که ایده اصلی فیلم تا حدود سورآلیستی است، اما عاملان فیلم خود مدعی‌اند که انتخاب منطقه‌ای محروم در ایران، به باور همگانی برای انفاق این‌همه پول کمک می‌کرده و آن را طبیعی جلوه می‌داده است.
پس باید پذیرفت ابهاماتی در این فیلم وجود دارند که باید منشا آنها را روشن کرد. لازم نیست در "خیابان فرشته" تهران پول پخش کرد، اما به راحتی در سراسر ایران می‌توان پروژه‌های بهتر وکارسازتر برای صرف چنین پولی تصور کرد.
انگیزه‌ی واقعی برای انفاق پول بدین طریق، منبع و نیت این خیرات و بازی‌های ساختگی برای پذیرش پول، همگی پرسش‌هایی را برای تماشاگر بوجود می‌آورند که الزماَ از نوع پرسش‌های عمیق به شمار نمی‌آیند و بیشتر حکایت از ضعف روایی داستان فیلم دارند.
دیالوگ‌ها نیز در همه جا موفق نیستند، برخلاف دیالوگ خوب میان لیلا و کاوه در سکانس نخست در مواجهه با مرزبان جوان، می‌توان به حرافی و زیاده‌گویی با قاچاقی، یا گفت‌وگوی کنایه‌آمیز میان لیلا و مشتری قهوهخانه (صابر ابر) اشاره کرد. این دیالوگ‌ها گرچه می‌توانند سبب لبخندی کوتاه‌مدت شوند، اما فاقد بار معنایی جدی هستند. به قول معروف برخی دیالوگ‌ها در "خلاء معنایی" سرگردانند و فاقد عنصری موثر برای انسجام داستان هستند.
به نظر می‌رسد که فیلم "پذیرایی ساده" تنها توانسته است که جواز ورود برای شرکت در بخش فوروم و نه بخش اصلی رقابت‌ها در جشنواره را بدست آورد. حقیقی در سال ۲۰۰۶ نیز با فیلم "کارگران مشغول کاراند" در جشنوار برلین حضوری بهتر داشت.
فیلم‌های ایرانی بخش فوروم
فیلم‌های کوتاه فالگوش به کارگردانی محمدرضا فرزاد و "کنفرانس پرندگان" به کارگردانی آذین فیض‌آبادی نیز در بخش "ویژه‌ی فوروم" برلیناله امسال حضور دارند. فیلم "کنفرانس پرندگان" البته به عنوان محصول مشترک ایران، آمریکا و آلمان در کاتالوگ جشنواره ثبت شده است.
در سال گذشته فیلم کوتاه دیگری بنام "گم وگور" از محمدرضا فرزاد درباره حوادث میدان ژاله در ۱۷ شهریور ۱۳۵۶ در برلیناله اکران شده بود.
شهرام اسلامی
تحریریه: شهرام احدی