اروپایی که میتواند به خود بخندد
۱۳۸۷ بهمن ۹, چهارشنبههنگامیکه دولتمردان چِک تصمیم گرفتند با یک اثر هنری نخستین ریاست ادواریشان در اتحادیه اروپا را جشن بگیرند، هرگز تصور نمیکردند که این ایده ممکن است آنها را تا مرز بحران دیپلماتیک با برخی دولتها پیش ببرد.
دیوید چِرنی، مجسمهساز پرآوازه ۴۱ ساله، نزدیک به ۴۰۰ هزار یورو دریافت کرده بود تا با همکاری یک هنرمند از هر کشور عضو اتحادیهی اروپا، یک اثر جمعی درباره این اتحادیه بیافریند. اما سرانجام آشکار شد که چرنی با همکاری تعدادی از دوستانش این اثر را خلق کرده است و نامهای همکاران اروپایی که پیشتر به کارفرما، یعنی دولت پراگ، ارائه کرده بود همگی ساختگی بودهاند!
"رسوایی" البته محدود به اینجا نمیشود. حاصل کار یک "اینستالیشن" به نام "اِنتروپا" است: یا بهتر بگوییم یک ماکِت از نقشه هر کشور عضو اتحادیه که بر روی یک داربست مربعی شکل به ضلع ۲۵ متر نصب شده است. تا اینجا ظاهراً اشکالی در کار نیست؛ اما دردسر اینجا است که هر نقشه با پدیدهای که معمولاً با نام آن کشور در ذهن تداعی میشود، یا یکی از صادرات معروف آن کشور، تزئین یا همراه شده است.
اینچنین است که برای نمونه، نقشه فرانسه زیر پلاکاردی است که رویش کلمه "اعتصاب" نوشته شده، تا کنایه از کشمکشهای پیاپی بر سر قوانین بازار کار در این کشور باشد. اسپانیا به دلیل رونق اخیر ساخت و سازش در زیر سیمان مدفون شده، در حالیکه هلند کمارتفاع کاملاً به زیر آب رفته است! تنها نوک چند مناره از آب بیرون زدهاند که اشارهای است به مشکلات اجتماعی کشور لالهنشان با اقلیت مهاجر مسلمانش.
اگر بگویم ایتالیا به چه فکر میکنی؟!
گوشه و کنایههای چرنی در مورد برخی کشورهای دیگر قاره سبز از این فراتر میرود: روی نقشه لهستان که به تعصب مذهبیش شهرت دارد، کشیشهای کاتولیک درحال برافراشتن پرچم رنگینکمانی همجنسبازان هستند! دانمارک از تکههای اسباببازی معروف لِگو ساخته شده و برخی میگویند که ترکیب رنگها یکی از کاریکاتورهای جنجالآفرین پیامبراسلام را تداعی میکند که یک مجله دانمارکی در سال ۲۰۰۵ منتشر کرده بود. بر روی لیتوانی، چند کودک در حال ادرار کردن به آنسوی مرز شرقی کشور یعنی بر روی روسیه سفید هستند که به باور بسیاری افراد لقب بیافتخارآخرین دیکتاتوری اروپا را یدک میکشد.
شاید در نگاه اول فکر کنید که ایتالیا نباید از تصویرش ناراضی باشد: کشور چکمهای که به ۴ بار قهرمانی جهان میبالد به شکل یک زمین فوتبال در آمده است. ولی اِنتروپا یک اثر متحرک و چندرسانهای است: وقتی که موتورش روشن میشود لاجوردیپوشان با توپهای فوتبال حرکاتی انجام میدهند که نمیتوان بر زبان (یا قلم) آورد!
اتومبیلهای آلمانی هم حرکت میکنند، اما شبکه اتوبانها بر روی این کشور شکل صلیب شکسته نازیها را در ذهن زنده میکند، هرچند هنرمند این فرضیه را رد کرده است.
"کشور ما توالت نیست"!
در این میان آنهایی که با طنز نیشدار هنرمند چک کمتر از همه تفریح کردهاند بلغارها هستند. نقشه این کشور جنوب بالکان به شکل یک پازل از "توالتهای تُرکی" به نمایش در آمده بود که گویا در اروپا تنها در آنجا یافت میشوند! واکنش خشمآلود بلغارستان دولت چک را غافلگیر کرد. تایمز آنلاین از قول بِتینا یوتِوا، دبیر اول نمایندگی بلغارستان در اتحادیه اروپا، مینویسد: «من نمیتوانم یک توالت را روی نقشه کشورم بپذیرم. این چهره بلغارستان نیست.» اعتراض رسمی بلغارها که به عذرخواهی هنرمند راضی نشدند سرانجام موجب شد که روز۲۰ ژانویه نقشه بلغارستان در این اثر با پارچهای پوشانده شود!
البته دیگر کشورها "جنبه" بیشتری از خود نشان دادهاند: اعتراض اسلواکی که به شکل یک سوسیس مجاری نشان داده شده با یک عذرخواهی فروکش کرد. سکوت لندن هم پرمعناست: بریتانیا که به طور سنتی نظر چندان خوشی به نهادهای بروکسل و یکپارچهسازی اروپا ندارد اصلاً در نقشه این قاره گنجانده نشده است!
گوشه و کنایه زدن ورزش ملی چکهاست!
دولت جمهوری چک با این شرمندگی دیپلماتیک چه بسا در چاه طنزی افتاده که خود کنده است: رییسجمهور واتسلاو کلاوس که منتقد بیرودربایستی اتحادیه اروپاست پیشتر هشدار داده بود که ملتش همانند حبه قندی در یک فنجان قهوه در این اتحادیه حل خواهد شد. سپتامبر گذشته در یک پیام تلویزیونی این دولت، شخصیتهای محبوب ورزشی و هنری جمهوری چک با حبههای قند بازی میکردند و شعار پایانی پیام "شیرین کردن کام اروپا" بود. این عبارت دوپهلو اما در زبان چک معنی "عرصه را بر کسی تنگ کردن" نیز میدهد!
وقتی با پردهبرداری از اِنتروپا در پراگ، طنز و طعنهای که ویژگی ملی چکهاست گریبان خود دولت را گرفت، حتا انتقال اثربه بروکسل زیر هالهای از ابهام رفت. اما این اثر غولآسای ۸ تُنی سرانجام در مقر شورای اتحادیه اروپا در بروکسل برافراشته شد و تاکنون مایه لبخند و رضایت رهگذران و جهانگردان بوده است.
هرچند دولت چک در آغاز همه مسئولیتها را متوجه شخص هنرمند دانسته بود، گویا قصد برچیدن اِنتروپا را ندارد. به نوشته خبرگزاری آلمان، نخستوزیر میرک توپولانِک گفته است: «امیدوارم وقتی به بروکسل میآیم اِنتروپا را ببینم تا بفهمم چه چیزی مردم را اینقدر خندانده یا عصبانی کرده است.»
یک عمر هنر تحریک آمیز
دیوید چرنی در خلق اینگونه آثار جنجالآفرین و خبرساز سابقهای دیرینه دارد. او که یک فعال سرسخت بر ضد کمونیستها است در سال ۱۹۹۱ یک تانک ارتش شوروی را که بر بنای یادبودی در مرکز پراگ جای داشت به رنگ صورتی درآورد! خشم سفارت روسیه و برخی مقامات چک به بازداشت موقت هنرمند و رنگآمیزی دوباره تانک انجامید. اما اینبار برخی نمایندگان مجلس به طرفداری از او و در پناه مصونیت پارلمانی دوباره تانک را صورتی کردند!
در سال ۲۰۰۵ چرنی اثری به نام "کوسه" آفرید که پیکر صدام حسین را در تابوتی شیشهای و شناور در فُرمالین نشان میداد. کوسه در نمایشگاه دوسالانه پراگ به نمایش درآمد اما شرکت آن در دو نمایشگاه در لهستان و بلژیک ممنوع شد. کار دیگری از او که در یکی از میدانهای پراگ خودنمایی میکند مجسمه دو مرد است که بر روی برکهای به شکل نقشه جمهوری چک ادرار میکنند و به وقت خویش خشم برخی ملیگرایان را برانگیخت.
«هنر متعهد که بیدندان نمیشود!»
دیوید چرنی از بابت حقهاش از دولت چک عذرخواهی کرده و میگوید که دستمزدش را باز خواهد گرداند. او بر روی وبسایتش مینویسد که همکاری با یک هنرمند از هر کشورعضو اتحادیه اروپا به دلایل مالی و زمانی ممکن نبوده است.
به نوشته وی، اغراق و غلط اندازی، ویژگی فرهنگی مردم چک است و خلق هویتهای دروغین یکی از استراتژیهای هنر معاصر. اِنتروپا میخواهد آن هنری را در که در عرصههای اجتماعی داعیه صراحت و رکگویی دارد اما در عمل بیاثر است به ریشخند بگیرد.
چرنی مینویسد: «ما میدانستیم که حقیقت سرانجام آشکار خواهد شد، اما پیش از آن که چنین شود میخواستیم ببینیم آیا اروپا توان خندیدن به خود را دارد یا نه.»
(برای دیدن نمونههای دیگری از ماکتها، به گالری عکس زیر مراجعه کنید.)