چهارسوق: قلب شهر هرات

آلبوم عکس را اینجا تماشا کنید!

شهر هرات به سرعت در حال تغییر است. رشد فیزیکی شهر و افزایش جمعیت آن فقط بخشی از تغییراتی است که در حال رونماشدن هستند. مهمترین تغییر در بخش اقتصادی در حال وقوع است: رشد صنایع سبک مثل تولیدات غذایی و مواد ساختمانی، هرات را به یک شهر صنعتی تبدیل کرده است. اما صنعت و تجارت چیز نوی در هرات نیست؛ برای قرن ها «راه ابریشم» از این شهر می گذشت و تاجران از کشورهای مختلف منطقه به هرات رفت و آمد می کردند. بازار پرازدحام «چهارسوق» در مرکز شهر، قلب تمام این فعالیت های تولیدی و تجارتی بود. ولی امروز، آن چیزی که برای هرات نو است صنایع مدرن، شاهراه های عظیم ترانزیتی و رشد سریع شهر است که نه تنها نقش اقتصادی هرات را از نو تعریف کرده است، بلکه به شدت بافت قدیم شهر را نیز تحت الشعاع قرار داده است.

شهر تاریخی

هرات با تاریخ طولانی و درخشانش، همواره یکی از مراکز مهم سیاسی، تجارتی و فرهنگی منطقه بوده است. هرچند، حداقل از زمان اسکندر این شهر وجود داشته است، ولی دوران طلایی هرات زمانی است که سلسله تیموریان در قرون 15 و 16 میلادی در این شهر حکومت می کردند. به خصوص، در زمان سلطان حسین بایقرا و وزیر فاضل اش امیر علی شیر نوایی بود که هرات به یکی از اصلی ترین مراکز سیاست و علم و هنر در جهان اسلام بدل شد.

هرات یگانه شهر افغانستان است که هم تاریخ بلندی دارد و هم آثار مکتوب زیادی درباره تاریخ این شهر در دسترس است. به خاطر موقعیت استثنایی اش به عنوان نقطه یی که خاورمیانه را به هند و آسیای میانه وصل می کند، سیاحان، مورخین و جغرافیه دانان زیادی از این شهر دیدن کرده اند و درباره آن نوشته اند. به خصوص تاریخ هرات از قرن 18 میلادی که پای غربی ها به این شهر باز شد، به وجه خوبی مستند شده است.

اسکار فون نایدرمایر، یک افسر آلمانی که در سال های 1916/1917 به همراه یک هیات اکتشافی از هرات دیدن کرده بود، نقشه یی را کشید که به خوبی می تواند ساخت فیزیکی شهر هرات را در قرون گذشته نشان بدهد. زیرا بر اساس شواهدی که از کتب تاریخی به دست می آید، ظاهر کلی این شهر حداقل از قرن 10 میلادی به همان شکلی باقی ماند که در نقشه ی نایدرمایر می بینیم. بر اساس این نقشه، شهر قدیم هرات، از نگاه فیزیکی به شکل یک مربع است: طول آن از شرق به غرب یک هزار و پنجصد متر و از شمال به جنوب یک هزار و ششصد متر است. در هر چهار طرف شهر، دروازه هایی وجود دارند و در گرداگرد شهر یک خندق دفاعی کنده شده است. هرچند امروز دیگر از این خندق اثری وجود ندارد، ولی شکل مربعی شهر هنوز در بافت قدیمی هرات قابل تشخیص است.

از نگاه شکل شناسی (مورفولوژی) شهری، شهر قدیم هرات، مانند دیگر شهرهای کلاسیک، بر مبنای سه محور اصلی شکل گرفته است: سیاست، مذهب و اقتصاد. نه تنها جغرافیای شهر، بلکه زندگی شهری نیز در محور این سه حوزه اصلی استوار بوده است. محور سیاسی شهر ارگ هرات است، که در گذشته دارالسلطنه این شهر بوده است و در قسمت شمال غربی شهر  کهنه موقعیت دارد. محور مذهبی شهر، مسجد جامع بزرگ هرات است که در قسمت شرقی شهر موقعیت دارد. و محور اقتصادی شهر هرات، بازار چهارسوق است که تقریباً در مرکز شهر واقع است. در اطراف این سه محور اصلی، محلات مسکونی شهر ساخته شده اند که هر کدام توسط کوچه های تنگ و باریک به جاده های اصلی شهر راه دارند.

اما از این سه محور، این بازار چهارسوق است که همچون قلب شهر، فضایی بوده است نه تنها برای تجارت و تولید، بلکه برای معاشرت و فرهنگ. این مکان یگانه فضای شهری بوده است که در آن فرهنگ جهان-شهری هرات، توسط تاجران و مسافران راه ابریشم نمود می یافته است.

قلب اقتصادی هرات

چهارسوق را مردمان امروزی هرات «چهارسو» نیز می خوانند؛ یک برنامه هم در تلویزیون محلی هرات به نام «چهارسو» نشر می شود که به مسایل شهری می پردازد. از نگاه منطق ادبی عبارت چهارسو درست به نظر می رسد؛ چون این بازار در حقیقت یک چهارراه قدیمی است که در هر سرک آن دکان ها و کارگاه های صنعتی، کاروانسراها و بازارهای سرپوشیده قرار دارد. ولی آن طور که از قراین برمی آید، عبارت درست «چهارسو» نه، بلکه «چهارسوق» است: اول این که سوق در عربی به معنای بازار است و این نوع بازار در اکثر شهرهای اسلامی به وفور یافت می شود. در این شکی نیست که عبارت چهارسوق، مانند هزاران کلمه دیگر، تحت تاثیر قرن ها تسلط فرهنگ اسلامی-عربی وضع شده و روی این قسمت شهر گذاشته شده است. گذشته از آن، اگر فرض کنیم که عبارت چهارسو فقط به این دلیل که در آنجا چهار سرک به چهار «سو» می رود درست است، پس باید به هر چهارراهی، چهارسو گفته می شد. ولی ما می دانیم که این کلمه فقط برای مراکز سنتی اقتصادی و بازارهای شهر به کار می رود. لذا عبارت چهارسوق صحیح است و چهارسو خطای مشهوری است که البته جدیداٌ رواج یافته است.

در بازار چهارسوق، صنایع سنتی زیادی یافت می شوند که برخی از آنها وسایل کشاورزی تولید می کنند و بسیاری دیگر آنها به تولید کالاهایی می پردازند که معمولاً در زندگی شهری استفاده می شوند. کارگاه های زرگری، مسگری، آهنگری، ابریشم بافی و شیشه سازی هنوز در بازار چهارسوق به همان شیوه گذشته وجود دارند. ابزار کشاورزی به این دلیل در بازار چهارسوق تولید می شوند که تا هنوز هرات یک شهر محوری در زون جنوب-غرب افغانستان است، و دهاقین از اطراف هرات برای عرضه تولیدات زراعتی شان و خرید مایجتاج زندگی و کارشان به این شهر می آیند.

در ضلع جنوبی بازار که به طرف «دروازه قندهار» می رود، بیشتر کاروانسراها موقعیت دارند که در گذشته محل اقامت کاروان های تجارتی بوده اند. در ضلع غربی بازار، یک کنیسه یهودی وجود دارد که نشان می دهد، جامعه یهودیان هراتی چقدر در اقتصاد و تجارت این شهر نقش داشته است. امروزه دیگر هیچ یهودی در هرات زندگی نمی کند، و این کنیسه نیز به محلی برای آموزش قرآن تبدیل شده است.

حفظ و احیا

پس از سال 2002 سیلی از مهاجرینی که سال ها در خارج به سربرده بودند پس به کشور سرازیر شدند. این افزایش جمعیت در شهرهای افغانستان تغییرات زیادی را ایجاد کرد، که مهمترین آن رونق بخشیدن به بازار زمین و خانه بود. در شهر هرات، گسترش ساخت و ساز تا جایی رسید که برخی از مالکان، خانه های قدیمی شان را تخریب کردند و به جای شان مارکت و بلندمنزل آباد کردند. این موج فراگیر، نه تنها هویت شهر کهنه هرات، بلکه هستی آن را نیز تهدید می کرد.

این امر باعث شد که بنیاد آغاخان در سال 2005، برای نگهداشت شکل تاریخی شهر هرات، به خصوص محله های مسکونی و تجارتی و نیز آبدات متعددی که در این شهر وجود دارند، برنامه یی را روی دست بگیرد. این بنیاد در چهارچوب «برنامه شهرهای تاریخی» اش،ده ها ساختمان عمومی و خصوصی و چندین مسجد را در شهر هرات مرمت و بازسازی کرد. در بستر این برنامه، 2500 متر آبراهه در محلات قدیمی شهر ساخته شد و 4000 متر از کوچه های شهر کهنه سنگفرش گردید. گذشته از این فعالیت ها، تلاش صورت گرفت تا به مردم آگاهی داده شود که در حفظ و مراقب خانه ها و محلات قدیمی شان تلاش کنند. با وجود کوشش ها در جهت آگاه ساختن مردم، باز هم در شهر کهنه هرات، خانه های قدیمی زیادی از سوی مالکان شان تخریب می شوند و به جای شان خانه های نو، با معماری نامتجانس ساخته می شوند.  

بخشی از تلاش های این برنامه روی ترمیم آبدات و ساختمان های قدیمی متمرکز بود که در تاریخ شهر اهمیت زیادی دارند. ولی هدف دیگر برنامه، احیا و زنده کردن نقش اقتصادی بازار چهارسوق بود که می رفت تا در هیاهوی اقتصاد بازار آزاد و طمع سیری ناپذیر تاجران نوظهور گم شود.

در چهارسوق هرات، از جمله چندین سرای و یا بازار سرپوشیده بازسازی شدند که اهمیت زیادی در اقتصاد سنتی شهر هرات دارند. سرای «ابریشم» و سرای «ارباب زاده» دو تا از مهمترین آنهاست که گذشته از نقش اقتصادی و تاریخی شان، آثار هنری قابل توجهی در معماری نیز به شمار می روند. سرای ابریشم که در قرن 19 میلادی ساخته شده است، یک ساختمان سرپوشیده است که دو ضلع دارد و در هر دو طرف آن دکان های کوچک ابریشم بافی و ابریشم فروشی قرار گرفته اند. سرای ارباب زاده که در 1329 خورشیدی ساخته شده است، یک ساختمان دو منزله با سقف چوبی است که در منزل اول آن دکان ها و در منزل دوم آن گدام ها قرار دارند. به اساس گزارش هایی که بنیاد آغاخان نشر کرده است، مرمت و بازسازی این مکان های تاریخی که در اقتصاد چهارسوق نقش اساسی را ایفا می کنند، منجر به شکوفایی و افزایش داد و ستد تجاری در بازار قدیمی هرات شده است. 

بازار چهارسوق هرات، با دکان های قدیمی، آدم های قدیمی و صنایع قدیمی اش، فضایی است که تاریخ شهر هرات را می شود به وضاحت در آن خواند. اکثر کاروانسراهای آن که زمانی اقامتگاه تاجران خسته راه ابریشم بودند، هنوز با همان شکل و شمایل گذشته باقی مانده اند. با وجود ساخته شدن صدها مارکت جدید و مجلل در شهر هرات که اجناس لوکس و مدرن عرضه می کنند، بازار چهارسوق با تولیدات ساده و سنتی اش، هنوز به عنوان قلب شهر هرات، شور و شوق گذشته اش را از دست نداده است.

نویسنده: م. علی کریمی

ویراستار: عارف فرهمند