Ολοκαύτωμα: Η ταινία του Τζέρι Λιούις που δεν θα δεις ποτέ

Ο θρυλικός Αμερικανός κωμικός Τζέρι Λιούις είχε γυρίσει κάποτε μία ταινία τόσο αμφιλεγόμενη, που δεν προβλήθηκε ποτέ για το ευρύ κοινό.

«Η μέρα που ο κλόουν έκλαψε», γυρισμένη το 1972, διηγείται την ιστορία ενός κλόουν του τσίρκου που έχει αναλάβει να διασκεδάζει τα παιδιά που στέλνονται στον θάνατο σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης των ναζί.

Η πλοκή της ταινίας είναι αρκετή για να προκαλέσει έντονη συζήτηση, αλλά η ταραχώδης ιστορία σχετικά με την παραγωγή της και η μετέπειτα εξαφάνιση της ταινίας – σε συνδυασμό με διάφορα νομικά ζητήματα που πιθανότατα δεν θα επιτρέψουν ποτέ την κυκλοφορία της – έχουν αναγάγει την ταινία σε… θρύλο για τους σινεφίλ.

«Αν πεις απλώς σε κάποιον πως ο Τζέρι Λιούις έγραψε, σκηνοθέτησε και πρωταγωνίστησε σε ένα δράμα για έναν κλόουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης που οδηγεί παιδιά στους θαλάμους αερίων, θα σου απαντήσει: “Τι; Πώς και δεν έχω ακούσει ποτέ για αυτήν την ταινία, πώς γίνεται να μην την έχω δει;”», λέει ο Σον Λέβι, συγγραφέας του «Ο βασιλιάς της κωμωδίας: Η ζωή και η τέχνη του Τζέρι Λιούις».

Ένα νέο ντοκιμαντέρ, το “From Darkness to Light” («Από το σκοτάδι στο φως») που πρόκειται να προβληθεί στο φετινό Φεστιβάλ Βενετίας, ερευνά τις κρυφές πτυχές του «Η μέρα που ο κλόουν έκλαψε» και την περίπλοκη σχέση του Λιούις με την ταινία. Και παρ’ ότι στο ντοκιμαντέρ δεν προβάλλεται προφανώς ολόκληρη η ταινία, θα υπάρχουν κομμάτια της που δεν έχουν κυκλοφορήσει ποτέ ξανά, που θα ρίξουν έτσι λίγο φως σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μυστήρια του Χόλιγουντ.

Ο «δάσκαλος για κλάματα» προσπαθεί να σοβαρευτεί

Ο Λιούις, ο οποίος απεβίωσε το 2017 σε ηλικία 91 ετών, ήταν θρύλος της showbiz και είχε γίνει διάσημος με κωμωδίες όπως το «Δάσκαλος για κλάματα» (“Nutty Professor”). Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 όμως θέλησε να… σοβαρευτεί.

Του προσφέρθηκε ο ρόλος του πρωταγωνιστή στο «Η μέρα που ο κλόουν έκλαψε», μία ταινία βασισμένη σε σενάριο της τηλεοπτικής παραγωγού Τζόαν Ο’Μπράιεν και του τότε τηλεοπτικού κριτικού Τσαρλς Ντέντον.

Η πλοκή αφορά την ιστορία ενός Γερμανού κλόουν σε τσίρκο τη δεκαετία του 1940, ο οποίος μεταφέρεται σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης επειδή σε μία από τις παραστάσεις εμφανίστηκε μεθυσμένος και άρχισε να χλευάζει τον Χίτλερ.

Όταν φτάνει στο στρατόπεδο, ο κλόουν αναλαμβάνει να διασκεδάζει τα παιδιά που μεταφέρονταν στους θαλάμους αερίων. Στην τελευταία σκηνή της ταινίας ο κλόουν αποφασίζει να ακολουθήσει τα παιδιά στον θάλαμο αερίων και να πεθάνει μαζί τους. Η ταινία είναι κωμωδία. Υποτίθεται. 

Κάτι στην όλη ιστορία κέντρισε το ενδιαφέρον του Λιούις, ο οποίος ήταν και ο ίδιος Εβραίος. Ο ηθοποιός πήγε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Νταχάου και του Άουσβιτς, προκειμένου να κάνει έρευνα για την ταινία, ενώ ακολούθησε και μία ειδική δίαιτα βασισμένη στο γκρέιπφρουτ, ώστε να χάσει πολλά κιλά και να ταιριάξει καλύτερα στον ρόλο.

Επιπλέον, άλλαξε αρκετά το σενάριο, προκειμένου να ταιριάζει καλύτερα στο στιλ του, προσθέτοντας αστεία και ατάκες, αλλά και αλλάζοντας το όνομα του πρωταγωνιστικού ρόλου από το απλό γερμανικό όνομα Καρλ Σμιντ στο… Χέλμουτ Ντορκ (dork στα αγγλικά σημαίνει ζωντόβολο, ανόητος).

Τα τεχνικά και νομικά προβλήματα

Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε η παραγωγή της ταινίας, άρχισαν και τα νομικά προβλήματα.

Ο Νέιθαν Γουάξμπεργκερ, ο παραγωγός που προσέλαβε ο Λιούις, δεν είχε τα δικαιώματα για να κάνει την ταινία – όταν ο Λιούις έφτασε στην Ευρώπη για να ξεκινήσει τα γυρίσματα, δεν υπήρχε πλέον καν η επιλογή του να υιοθετηθεί απλώς το αρχικό σενάριο των Ο’Μπράιεν και Ντέντον.

Παρ’ όλα αυτά, ο Λιούις ακάθεκτος επένδυσε 2 εκατομμύρια δολάρια από τη δική του περιουσία για να ολοκληρώσει την ταινία.

Η ταινία γυρίστηκε στο Παρίσι και τη Σουηδία, αλλά τα οικονομικά περιθώρια ήταν στενά. Όταν ολοκληρώθηκε η παραγωγή, το σουηδικό στούντιο ισχυρίστηκε πως δεν είχε λάβει 600.000 δολάρια από τα οφειλόμενα χρήματα – και αποφάσισε να κρατήσει ένα μέρος του υλικού και των αυθεντικών αρνητικών.

Απτόητος ο Λιούις επέστρεψε στις ΗΠΑ και έδειξε το φιλμ στην Ο’Μπράιεν, η οποία είχε τον τελευταίο λόγο – αλλά η συνάντησή τους δεν πήγε καθόλου καλά.

«Η Ο’Μπράιεν έφυγε απ’ το δωμάτιο κλαίγοντας, λέγοντας πως “Αυτό δεν θα προβληθεί ποτέ, δεν θα σου δώσω ποτέ τα δικαιώματα”. Όταν πέθανε, το έγραψε και στη διαθήκη της: Η ταινία δεν πρέπει να προβληθεί ποτέ», λέει ο Λέβι.

Το “From Darkness to Light”, σε σκηνοθεσία του Αμερικανού Μάικλ Λούρι και του Γερμανού Έρικ Φρίντλερ, έχει σκηνές αρκετών λεπτών από τα γυρίσματα της ταινίας του Λιούις, όπως και μία συνέντευξη που έδωσε ο Λιούις για την ταινία λίγο προτού πεθάνει.

Ένα χαμένο αριστούργημα ή μία απόλυτη καταστροφή;

Μόνο ελάχιστοι ισχυρίζονται πως έχουν δει τις σκηνές που γύρισε ο Λιούις για το «Η μέρα που ο κλόουν έκλαψε» - και οι αντιδράσεις ποικίλλουν.

Ο Γάλλος κριτικός κινηματογράφου Ζαν-Μισέλ Φροντόν έχει δηλώσει πως είδε μία σκηνή στις αρχές της δεκαετίας του 2000 και ενθουσιάστηκε.

Το 1982 ο Λιούις έγραψε στην αυτοβιογραφία του πως «η ταινία πρέπει να προβληθεί» - αλλά το 2013 σε μία εκδήλωση στα πλαίσια του Φεστιβάλ των Καννών είπε ο ίδιος απευθυνόμενος στο κοινό πως «κανένας δεν θα δει ποτέ την ταινία, γιατί ντρέπομαι για την κακή δουλειά που έγινε… Ήταν κακό, κακό, κακό. Έκανα λάθος».

«Έχω δει αρκετές από τις αυθεντικές σκηνές και υπήρχαν άλλες σκηνές που μου φάνηκαν καταπληκτικές και άλλες σκηνές που ήταν κακές, κακοτραβηγμένες, που ο Λιούις έπαιζε άσχημα, ενώ σε άλλες ήταν πολύ καλός», δήλωσε ο Φρίντλερ το 2016 μετά την πρεμιέρα του «Ο κλόουν», ενός άλλου ντοκιμαντέρ σχετικά με το «Η μέρα που ο κλόουν έκλαψε». «Νομίζω πως έχασε τον δρόμο του. […] Ίσως εάν είχε περισσότερο χρόνο να έβρισκε έναν τρόπο να δημιουργήσει ένα δράμα ή μία τραγική κωμωδία από το υλικό που είχε στα χέρι του».

Κατά τον Φρίντλερ η ταινία θα μπορούσε να αποτελέσει μία μνημειώδη κωμωδία για το Ολοκαύτωμα σχεδόν 30 χρόνια πριν το βραβευμένο με Όσκαρ «Η ζωή είναι ωραία» του Ρομπέρτο Μπενίνι. Αλλά στον Λιούις «δεν δόθηκε ποτέ η ευκαιρία» για κάτι τέτοιο.

Γιατί δεν μπορεί να προβληθεί ακόμη η ταινία;

Το 2015, δύο χρόνια πριν τον θάνατό του, ο Λιούις δώρισε το προσωπικό του αρχείο, συμπεριλαμβανομένου του υλικού από το «Η μέρα που ο κλόουν έκλαψε», στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των ΗΠΑ. Μαζί με αυτό όμως ο Λιούις έθεσε επιπλέον ως όρο πως το υλικό δεν μπορεί να προβληθεί για τα επόμενα τουλάχιστον 10 χρόνια.

Όσοι βέβαια ελπίζουν πως του χρόνου η ταινία θα κυκλοφορήσει, θα απογοητευτούν. Η βιβλιοθήκη έχει επιβεβαιώσει πως έχει στη διάθεσή της μονάχα ορισμένα από τα αρνητικά της ταινίας, γύρω στα 90 λεπτά γυρισμάτων που δεν έχουν επεξεργαστεί και δεν έχουν ήχο, όπως και behind-the-scenes υλικό.

Ακόμα όμως και να είχε ολόκληρη την ταινία η βιβλιοθήκη ή να μπορούσε κάπως, για παράδειγμα με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης, να προστεθούν οι φωνές και να «συναρμολογηθεί» η ταινία, και πάλι λόγω της διαθήκης της Ο’Μπράιεν δεν θα μπορούσε να προβληθεί. Όπως εξηγεί ο Λέβι, το υπάρχον υλικό «αποτελεί ένα ιστορικό ντοκουμέντο, αλλά ποτέ δεν θα γίνει εμπορική ταινία».

Έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες να γυριστεί μία ταινία βασισμένη στο αυθεντικό σενάριο των Ο’Μπράιεν και Ντέντον. Μάλιστα, υποτίθεται πως σχεδιάζεται και τώρα μία νέα ταινία με το σενάριο αυτό, η οποία θα γυριστεί στην Ευρώπη. Κατά τον Λέβι όμως το μυστήριο που περιβάλλει «τη χαμένη κωμωδία του Τζέρι Λιούις για το Ολοκαύτωμα» ίσως είναι πιο πολύτιμο και από την ίδια την ταινία.

«Ακόμα και αν η ταινία γινόταν επιτυχία, ακόμα και αν ήταν στο επίπεδο της “Λίστας του Σίντλερ”, ένα πραγματικό αριστούργημα, σταδιακά θα έχανε από το μεγαλείο της», λέει ο Λέβι. «Το γεγονός ότι δεν θα μπορέσουμε ποτέ να τη δούμε σημαίνει πως δεν θα χάσει ποτέ τίποτα από τη μαγεία της».

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς