Η γοητεία και η αλήθεια του ντοκιμαντέρ

Ινδία, Κολομβία, Νότια Αφρική, αλλά και Δανία, γιατί όχι; Για πολλούς η αληθινή γοητεία του ντοκιμαντέρ είναι ότι μπορεί να παρασύρει τον θεατή σε άλλους, μακρινούς, εξωτικούς κόσμους. Πρόσφατο και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η βραβευμένη με Όσκαρ νοτιοαφρικανική παραγωγή του Netflix «Ο δάσκαλός μου, το χταπόδι». Πρόκειται για μία ποιητική προσέγγιση με τη δύναμη της εικόνας σε μία ασυνήθιστη φιλία που φαίνεται να αναπτύσσεται ανάμεσα σε έναν δύτη και ένα …χταπόδι, που σχεδόν κυριολεκτικά τον παίρνει από το χέρι για να τον οδηγήσει στα μυστικά του ωκεανού. 

Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι μπορείς να αναζητήσεις την αλήθεια και έξω από την πόρτα του σπιτιού σου, χωρίς τεράστια οργανωτική προσπάθεια και μυθικά μπάτζετ. Σε αυτή την κατηγορία εμπίπτει το αυτοβιογραφικό ντοκιμαντέρ «For Sana» της Γουάντ Αλ Κατάμπ, που εξιστορεί οδυνηρές εμπειρίες από τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία και έκανε ήδη οnline πρεμιέρα στην Ελλάδα. «Τα τελευταία 30 χρόνια το ντοκυμαντέρ έχει γίνει πιο προσιτό στο ευρύτερο κοινό, πιο ελκυστικό, πιο κινηματογραφικό» λέει στο Γερμανικό Πρακτορείο Ειδήσεων (DPA) ο Ντάνιελ Σπόνσελ, διευθυντής του φεστιβάλ ντοκιμαντέρ DOK στο Μόναχο. Από την Πέμπτη οι φίλοι του είδους έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν online 130 νέες παραγωγές από όλον τον κόσμο μέσω του DOK.

Στα όρια της  αλήθειας και της  δραματουργίας

Η παλαιά συζήτηση, εάν το ντοκιμαντέρ είναι κινηματογραφική τέχνη ή κάτι άλλο, ίσως ελάσσονος σημασίας, δεν έχει κοπάσει. Πόση αλήθεια υπάρχει στο ντοκιμαντέρ και που αρχίζει η δραματουργία, η σκηνοθεσία για να αλλοιώσει την αλήθεια; Ή μήπως και για να την βελτιώσει; Σε αυτή τη νοητή γραμμή είχε κινηθεί ο σκηνοθέτης Βέρνερ Χέρτσογκ στο ντοκιμαντέρ «Ο αγαπημένος μου εχθρός» που γυρίστηκε το 1999 για να περιγράψει τη σχέση του σκηνοθέτη με τον πρωταγωνιστή του και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε πρωταγωνιστή, αλλά με τον εκκεντρικό και πάντα απρόβλεπτο Κλάους Κίνσκι. Μαζί δεν κάνουν και χώρια δεν μπορούν ο σκηνοθέτης και ο πρωταγωνιστής, αλλά πού τελειώνει η απλή απεικόνιση της αλήθειας; Ο ίδιος ο Χέρτσογκ κάνει λόγο για μία «εκστατική αλήθεια» που προκύπτει όταν η γυμνή πραγματικότητα χρειάζεται σκηνοθετική παρέμβαση για να εξελιχθεί σε μία «βαθύτερη πραγματικότητα, που μπορεί να φτάσει πιο πέρα από τα γεγονότα».

Να το θέσουμε διαφορετικά: Αν πρόκειται απλά να στήσουμε μία κάμερα στον δρόμο, να πατήσουμε το record και να περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει, αυτό δεν λέγεται ντοκιμαντέρ. Χρειάζεται πλοκή και σενάριο, κάτι που προϋποθέτει έναν σημαντικό βαθμό ελευθερίας του δημιουργού. «Κάθε φιλμική προσέγγιση της πραγματικότητας εμπεριέχει εκ των πραγμάτων και μία ερμηνεία της πραγματικότητας», λέει ο Ντέιβιντ Μπέρνετ, επικεφαλής της ομάδας εργασίας στο DOK. «Είναι μία ερμηνεία που βασίζεται σε καλή προεργασία, αλλά απαιτεί πολύ χρόνο». «Recherche» είναι ο ευρύτερος όρος που χρησιμοποιεί ο Μπέρνετ για την «προεργασία» του σκηνοθέτη που προφανώς περιλαμβάνει το πάντα χρονοβόρο ρεπεράζ, την ανίχνευση των χώρων που κρίνονται κατάλληλοι για τα γυρίσματα.

Από κει και πέρα, λέει η Κάριν Γιούρσικ, καθηγήτρια στη Σχολη Τηλεόρασης και Κινηματογράφου (HFF) του Μονάχου, αυτό που χρειάζεται είναι «εμπιστοσύνη» ανάμεσα σε εκείνους που βρίσκονται πίσω και μπροστά από την κάμερα. Απαραίτητη είναι και η επίγνωση ότι «δεν υπάρχει μία αλήθεια για όλους. Υπάρχει η αναζήτηση της αλήθειας, η διερεύνηση συσχετισμών, η αμφισβήτηση με κριτική ματιά». Αυτά είναι τα κύρια κίνητρα του δημιουργού κατά την Κάριν Γιούρσικ.

«Στημένες», αλλά αληθοφανείς σκηνές

Σάλο προκάλεσε πρόσφατα το ντοκιμαντέρ «Lovermobil», συμπαραγωγή της γερμανικής δημόσιας τηλεόρασης (NDR) με θέμα την πορνεία στο κρατίδιο της Κάτω Σαξονίας, που απέσπασε κινηματογραφικά βραβεία για το καλύτερο ντοκιμαντέρ της χρονιάς το 2020 και είχε όλα τα εχέγγυα για να σταδιοδρομήσει και εκτός συνόρων. Ξαφνικά όμως έγινε γνωστό ότι κάποιες σκηνές και αφηγήσεις πρωταγωνιστριών ήταν τουλάχιστον «σκηνοθετημένες», αν όχι και εντελώς «στημένες». Αλλά πού βρίσκονται τα όρια της αυθεντικότητας σε ένα κατά βάση μη δραματουργικό περιεχόμενο; Η σκηνοθέτις ‘Ελκε Μαργκαρέτε Λέρενκραους λέει ότι με βάση το σενάριο είχε «σκηνοθετήσει» ορισμένες σκηνές, ανταποδίδοντας όμως πιστά την πραγματικότητα. Οι συγκεκριμένες σκηνές δεν θα μπορούσαν να είχαν γυριστεί διαφορετικά, αν μη τι άλλο για να προστατευθούν οι πρωταγωνίστριες. «Το λάθος μου ήταν ότι αυτές οι σκηνές δεν είχαν την κατάλληλη σήμανση», λέει σήμερα η Λέρενκραους. Για τον Βέρνερ Χέρτσογκ πρόκειται για σημαντική παράλειψη. «Όταν προκρίνω μία δημιουργική προσέγγιση στα γεγονότα οφείλω να το δηλώσω, εγώ προσωπικά ποτέ δεν το αποκρύπτω», λέει ο ίδιος στην εφημερίδα Süddeutsche Zeitung.

Ο Ντέιβιντ Μπέρνετ πιστεύει ότι αυτό που γοητεύει τον θεατή είναι η ματιά πέρα από τον ορίζοντα, η γνωριμία με το άγνωστο. Αυτό αρχίζουν να το αντιλαμβάνονται και οι πάροχοι υπηρεσιών live streaming. «Όταν το Netflix ετοιμάζει ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ ή μία σειρά ντοκιμαντέρ φροντίζει να τα προωθήσει από την πρώτη στιγμή» λέει η Σουζάνε Μπίνινγκερ, που συμμετέχει στην ομάδα εργασίας του φεστιβάλ DOK. «Αντιθέτως, η δημόσια τηλεόραση μάλλον υποτιμά το ενδιαφέρον του κοινού, είναι άξιο  απορίας γιατί ακόμη και διεθνώς προβεβλημένα και βραβευμένα γερμανικά ντοκιμαντέρ εξοστρακίζονται σε μεταμεσονύκτιες ώρες μετάδοσης». Οι προβολές στο DOK ξεκινούν με το πολιτικό ντοκιμαντέρ «Πίσω από τους τίτλους», το οποίο συνιστά ενθέρμως ο διευθυντής του φεστιβάλ Ντάνιελ Σπόνσελ. Σε μία παραγωγή του Μάρκ Μπάουντερ, με σκηνοθεσία του Ντάνιελ Ζάγκερ, ο φακός ακολουθεί τους δημοσιογράφους της Süddeutsche Zeitung Φρανκ και Μπάστιαν Όμπερμαγερ στην επίπονη προσπάθειά τους να φέρουν στο φως της δημοσιότητας το αποκαλούμενο «σκάνδαλο Ίμπιζα» στην Αυστρία, το οποίο τελικά οδήγησε στην παραίτηση του ακροδεξιού αντικαγκελάριου Χάιντς Κρίστιαν Στράχε και στην προκήρυξη πρόωρων εκλογών.

Κορντούλα Ντίκμαν (DPA)

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου