75 χρόνια Γερμανικό Σύνταγμα και οι ενεργοί πολίτες

Μέσα στο ερειπωμένο τοπίο που άφησε πίσω του ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος του Χίτλερ, η Παιδαγωγική Ακαδημία της Βόννης έμοιαζε σαν UFO από μακρινό πλανήτη, αιώνες μπροστά από τον ανθρώπινο πολιτισμό. Η Ακαδημία είχε χτιστεί μεταξύ 1930 και 1933 σε λιτό στυλ Μπάουχαουζ και κατά τύχη είχε γλιτώσει από το χαλάζι των βομβών.

Δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερος τόπος συνάντησης για το Κοινοβουλευτικό Συμβούλιο, το οποίο συνέταξε το Σύνταγμα για τη νέα γερμανική δημοκρατία, τον λεγόμενο Θεμελιώδη Νόμο, από την 1η Σεπτεμβρίου του 1948 έως τον Μάιο του 1949. Εγκρίθηκε σαν σήμερα πριν από 75 χρόνια και τέθηκε σε ισχύ επίσημα στις 23 Μαΐου.

Δημοκρατία εξασφαλίζεται από δημοκράτες πολίτες

Επρόκειτο για την δεύτερη απόπειρα των Γερμανών να εγκαθιδρύσουν δημοκρατία στη χώρα τους. Η πρώτη το 1933 απέτυχε όταν οι εθνικοσοσιαλιστές ανήλθαν στην εξουσία. Οι δημιουργοί του Θεμελιώδους Νόμου θέλησαν να αντλήσουν διδάγματα από αυτή την καταστροφή. Ένα από αυτά ήταν να δώσουν στον αρχηγό του κράτους μια πολύ πιο αδύναμη θέση. Στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, ο πρόεδρος του Ράιχ ήταν ένα είδος υποκατάστατου αυτοκράτορα, ο οποίος εκλεγόταν άμεσα και ήταν εξοπλισμένος με τεράστιες εξουσίες, γεγονός που συνέβαλε σημαντικά στην αποσταθεροποίηση της δημοκρατίας στην τελική φάση. Το δεύτερο δίδαγμα ήταν η καθιέρωση της εποικοδομητικής ψήφου δυσπιστίας.

Προβλέπει ότι ο/η καγκελάριος μπορεί να ανατραπεί μόνο όταν η Βουλή είναι σε θέση να συμφωνήσει παράλληλα για έναν νέο καγκελάριο. Αυτό δεν είχε συμβεί στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, γεγονός που είχε ενισχύσει την εντύπωση της παράλυσης του κράτους. Το πιο σημαντικό είναι ότι, κατόπιν επιμονής των δυτικών κατοχικών δυνάμεων, τα Θεμελιώδη Δικαιώματα προτάχθηκαν στην κορυφή του κειμένου. Και ιδρύθηκε ένα ισχυρό Συνταγματικό Δικαστήριο. «Κάνει τον Θεμελιώδη Νόμο να μιλάει και τον προσαρμόζει στις νέες συνθήκες», λέει ο πρώην υπουργός Εσωτερικών Γκέρχαρντ Μπάουμ από το Κόμμα των Φιλελευθέρων, 91ενός ετών σήμερα.

Αυτά και άλλα πολλά είναι διδάγματα από την εποχή της Βαϊμάρης. «Παρ' όλα αυτά, πρέπει να πούμε ότι ο μύθος που διαδόθηκε στη Γερμανία για πολλά χρόνια, ότι δηλαδή η Βαϊμάρη απέτυχε εξαιτίας του Συντάγματός της δεν ευσταθεί», δήλωσε στο Γερμανικό Πρακτορείο Ειδήσεων DPA ο Αντρέας Φοσκούλε, πρώην πρόεδρος του Συνταγματικού Δικαστηρίου με έδρα την Καρλσρούη. «Πάνω απ' όλα στη Βαϊμάρη έλειπαν οι δημοκράτες, άνθρωποι που ταυτίζονταν με το δημοκρατικό πολίτευμα».

Με την εμπειρία του εθνικοσοσιαλισμού ακόμα νωπή στο μυαλό τους, οι συντάκτες του Θεμελιώδους Νόμου ενσωμάτωσαν πολλά στοιχεία προάσπισης της δημοκρατίας στη νέα κρατική τάξη. Σε αυτά περιλαμβάνονται υψηλά εμπόδια για την απαγόρευση κομμάτων, την ανάκληση συνταγματικών δικαιωμάτων ή για αλλαγές σε ουσιώδη σημεία του Θεμελιώδους Νόμου. «Αλλά πρέπει επίσης να συνειδητοποιήσουμε εδώ ότι δεν υπάρχει πλήρης νομική διασφάλιση της δημοκρατίας» παρατηρεί ο Φοσκούλε. «Σε τελική ανάλυση, εξαρτάται από τον βαθμό στον οποίο οι πολίτες υποστηρίζουν τη δημοκρατική τάξη. Αυτή τη στιγμή παρατηρούμε μια παγκόσμια τάση προς μια εκλογική απολυταρχία».

 «Η Δημοκρατία απειλείται από την αδιαφορία»

Η Ουγγαρία του Βίκτορ Όρμπαν και η Πολωνίαυπό την πρώην εθνικοσυντηρητική κυβέρνηση PiS αποτελούν παραδείγματα κρατών που περιορίζουν συστηματικά την ελευθερία της γνώμης, ευθυγραμμίζουν τα μέσα ενημέρωσης και αποδυναμώνουν τα δικαστήρια ως εποπτικά όργανα. Εκεί γίνονται ακόμη εκλογές, αλλά η κυβέρνηση προσπαθεί να διασφαλίσει ότι η εξουσία δεν θα ξεγλιστρά πλέον από τα χέρια της. Ο Φοσκούλε δεν έχει καμία αμφιβολία ότι αυτό θα ήταν εφικτό σε κάποιο βαθμό και στη Γερμανία. Σε αυτό το πλαίσιο εδώ και αρκετό καιρό διεξάγεται συζήτηση σχετικά με το πώς μπορεί να προστατευθεί καλύτερα το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο από τους εχθρούς της δημοκρατίας.

Η ιδέα είναι να προασπιστεί στον Θεμελιώδη Νόμο η θητεία των συνταγματικών δικαστών: Αυτό θα μπορούσε να αποτρέψει τη συγκριτικά εύκολη απομάκρυνσή τους από το αξίωμά τους σε περίπτωση κυβερνητικής αλλαγής. «Οι δημοκρατίες έχουν πάντα την τάση να στρέφονται εναντίον του εαυτού τους», λέει χαρακτηριστικά ο Φοσκούλε. «Υπάρχει πάντα κάποια δυσπιστία εκ μέρους των πολιτών ως προς το αν οι πολιτικοί θα τηρήσουν τις προεκλογικές τους υποσχέσεις και δεν θα καθοδηγούνται από ιδιοτελή κίνητρα. Και αντίστροφα, οι πολιτικοί μπαίνουν πάντα στον πειρασμό να σταματήσουν να παίζουν με τους κανόνες μόλις εκλεγούν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει πάντα ένας αγώνας για την οργάνωση της δημοκρατίας. Δεν μπορεί να γίνει με άλλον τρόπο».

Ο πρώην συνταγματικός δικαστής προειδοποιεί επίσης να μην επαναπαύεται κανείς στο ότι έχει υπάρξει κάτι σαν «Χρυσούς Αιών της Δημοκρατίας». Σήμερα ζουν μόνο λίγοι άνθρωποι με μνήμες από την ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας πριν από 75 χρόνια και ως εκ τούτου με μνήμες από τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Ο πατέρας του Φοσκούλε, ο οποίος πέθανε το 2010, ανήκε σε αυτούς. Ήταν αξιωματικός στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

«Πόσα βράδια καθόμασταν μαζί και μιλούσαμε για τον εθνικοσοσιαλισμό...» θυμάται ο 60χρονος σήμερα γιος του. «Αυτό δεν συμβαίνει πλέον». Και μαζί με αυτό εξαφανίζεται σε ένα βαθμό και η ευαισθησία για το γεγονός ότι δεν είναι αυτονόητο να ζει κανείς σε δημοκρατία. Την ίδια άποψη έχει και ο Γκέρχαρντ Μπάουμ, ο οποίος έχει ακόμη αναμνήσεις από τον πόλεμο. «Η ευαισθησία χάνεται αν δεν ενεργοποιείται συνεχώς», δήλωσε στο γερμανικό ειδησεογραφικό πρακτορείο. «Σήμερα, η δημοκρατία δεν απειλείται μόνο από τους εχθρούς του πολιτεύματος, αλλά κυρίως από την αδιαφορία».

Το 2024 καθοριστικό έτος για τη Δημοκρατία

Ο Φοσκούλε αναφέρεται σε μια μελέτη που διάβασε πρόσφατα. «Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Άνταμ Πρτσερβόσκι διαπίστωσε ότι μεταξύ 1788 και 2008 η εξουσία άλλαξε χέρια 554 φορές μέσω εκλογών και 577 φορές μέσω πραξικοπήματος και ότι 68 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας και της Κίνας, δεν έχουν βιώσει ποτέ αλλαγή κυβέρνησης μεταξύ κομμάτων έπειτα από εκλογές». Η δημοκρατία υφίσταται πλέον εδώ και 75 χρόνια στη Δυτική Γερμανία και 34 χρόνια στην πρώην Ανατολική Γερμανία.

Δεν πρόκειται για μεγάλα χρονικά διαστήματα, παρόλα αυτά πολλοί ψηφοφόροι φαίνεται να έχουν αναπτύξει μια ορισμένη αδιαφορία. «Βρισκόμαστε τώρα στη δυσάρεστη κατάσταση να πρέπει να περιμένουμε ότι η Εναλλακτική για τη Γερμανία AfD θα γίνει το ισχυρότερο κόμμα στα κοινοβούλια ορισμένων ομόσπονδων κρατιδίων, ένα κόμμα με προβληματική αντίληψη της δημοκρατίας», απορεί ο Φοσκούλε. «Αυτό θα ήταν σημείο καμπής. Θα άλλαζε το πολιτικό σύστημα. Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε μια στιγμή που η κατάσταση θα μπορούσε να ανατραπεί». Το ιωβηλαίο των 75 χρόνων του Θεμελιώδους Νόμου είναι πιθανό να είναι ένα καθοριστικό έτος στην ιστορία της γερμανικής δημοκρατίας.                                                                                         

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου