75 χρόνια ΟΗΕ, ένας μελαγχολικός απολογισμός

Ήταν μία τουλάχιστον διαμφισβητούμενη ομιλία. Τον Σεπτέμβριο του 2019 ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ ανέβηκε στο βήμα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, στην έδρα του διεθνούς οργανισμού στη Νέα Υόρκη, στην καρδιά της πολυμερούς διπλωματίας, για να εγκωμιάσει τον εθνοαπομονωτισμό. «Αν θέλετε δημοκρατία, διατηρείστε την εθνική κυριαρχία κι αν θέλετε ειρήνη, αγαπήστε το έθνος σας» ανέφερε χαρακτηριστικά. «Οι σοφοί ηγέτες δίνουν προτεραιότητα στον λαό τους και στη χώρα τους. Το μέλλον ανήκει στους πατριώτες. Το μέλλον ανήκει σε κυρίαρχα και ανεξάρτητα έθνη, τα οποία προστατεύουν τους πολίτες τους, σέβονται τους γείτονες και τιμούν τις διαφορές εκείνες, που καθιστούν κάθε χώρα ιδιαίτερη και μοναδική». Η διακήρυξη του δόγματος America-First στην αίθουσα της σημαδεμένης από τον χρόνο Γενικής Συνέλευσης θύμιζε για μία ακόμη φορά ότι η πολιτική ατζέντα του Τραμπ δεν συνάδει με τα ιδανικά των Ηνωμένων Εθνών.

Ήδη τον Δεκέμβριο του 2016, πριν καν αναλάβει καθήκοντα, ο Ντόναλντ Τραμπ περιέγραφε τον ΟΗΕ σε καυστικά tweets ως ένα κλειστό κλαμπ, στο οποίο «κάποιοι τύποι συναντώνται, διασκεδάζουν και κάνουν πλάκα». Τον επόμενο χρόνο ξέσπασε διπλωματική διαμάχη για τη μεταφορά της αμερικανικής πρεσβείας στο Ισραήλ από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ, μία κίνηση την οποία καταδίκασε η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Υπήρχε όμως και συνέχεια: Οι ΗΠΑ κατήγγειλαν τη Συμφωνία του ΟΗΕ για το Κλίμα, αρνήθηκαν να συνεργαστούν στο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση, μείωσαν την οικονομική συνδρομή για ειρηνευτικές αποστολές, αποχώρησαν από την UNESCO και την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Επιπλέον, μόλις ξέσπασε η πανδημία του κορωνοϊού ο Τραμπ κατήγγειλε την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας ως υποχείριο της Κίνας και λίγο αργότερα πάγωσε την οικονομική συνεισφορά των ΗΠΑ.

Το ιδανικό του ΟΗΕ: ένα «παγκόσμιο» Σύνταγμα

Άλλοι ήταν οι ιδρυτικοί στόχοι και τα ιδανικά του διεθνούς οργανισμού. Στις 26 Ιουνίου 1945, πριν από ακριβώς 75 χρόνια, εκπρόσωποι 50 χωρών συνυπέγραφαν στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ την ιδρυτική διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών, σε μία προσπάθεια να υπερβούν εθνικούς εγωϊσμούς και να εμπεδώσουν την παγκόσμια ειρήνη μετά από δύο καταστροφικούς παγκόσμιους πολέμους. «Εμείς, οι λαοί των Ηνωμένων Εθνών, αποφασισμένοι να σώσουμε τις ερχόμενες γενιές από τη μάστιγα του πολέμου, που δύο φορές στα χρόνια μας έφερε στην ανθρωπότητα ανείπωτη θλίψη...» είναι τα πρώτα λόγια που διαβάζουμε και σήμερα στον πρόλογο του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ. Την αρχική πρωτοβουλία για την ίδρυση του οργανισμού είχαν οι νικήτριες δυνάμεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή οι ΗΠΑ, η Μ. Βρετανία και η Σοβιετική Ένωση, ενώ στη συνέχεια προστέθηκαν η Κίνα και η Γαλλία. Οι πέντε αυτές χώρες εξασφάλισαν δικαίωμα μόνιμης συμμετοχής και βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας, το πιο ισχυρό όργανο του ΟΗΕ. Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών τέθηκε σε ισχύ στις 24 Οκτωβρίου 1945.

Πολλοί είναι οι επικριτές του διεθνούς οργανισμού. Άλλοι στηλιτεύουν τις προσπάθειες μεμονωμένων χωρών να τον αξιοποιήσουν αποκλειστικά για δικά τους συμφέροντα, άλλοι διαμαρτύρονται για «έλλειψη αποτελεσματικότητας» στο έργο του, άλλοι κάνουν λόγο για τεράστια γραφειοκρατικά έξοδα. Θέλοντας να προλάβει τους επικριτές, ο Σουηδός διπλωμάτης Νταγκ Χάμαρσκγελντ, γενικός γραμματέας του ΟΗΕ από το 1953 μέχρι τον θάνατό του σε μυστηριώδες αεροπορικό δυστύχημα το 1961, έλεγε ότι «τα Ηνωμένα Έθνη δεν ιδρύθηκαν για να πάμε στον Παράδεισο, αλλά για να μην πάμε στην Κόλαση...» Είναι προφανές ότι ο Ντόναλντ Τραμπ δεν είναι το μόνο πρόβλημα για την εύρυθμη λειτουργία του διεθνούς οργανισμού. Αυτό πιστεύει και ο πρώην πρεσβευτής της Γερμανίας στα Ηνωμένα Έθνη Γκίντερ Πλόιγκερ. «Πολλά είναι αυτά που δεν έκανε ο Τραμπ, αν και θα έπρεπε να τα κάνει. Αυτό όμως δεν οφείλεται μόνο στον ίδιον τον Τραμπ, αλλά και στον απαρχαιωμένο τρόπο λειτουργίας του Συμβουλίου Ασφαλείας», τονίζει ο Γερμανός διπλωμάτης.

«Φαύλος κύκλος» στην προσπάθεια για μεταρρυθμίσεις

 Τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας διαθέτουν δικαίωμα βέτο. Ένα και μοναδικό «όχι» μπορεί να μπλοκάρει κάθε απόφαση και μάλιστα, επισημαίνει ο Γκίντερ Πλόιγκερ, «δεν χρειάζεται καν να το δικαιολογήσουν. Αυτό μπορεί να προκαλέσει παράλυση του ΟΗΕ σε μία εποχή που πολλαπλασιάζονται οι εντάσεις στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή, στην Ασία, στη Νότια Αμερική». Χώρες όπως η Γερμανία, η Βραζιλία, η Ινδία και η Ιαπωνία ασκούν πιέσεις για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στη λειτουργία του οργανισμού. Μία ιδέα θα ήταν να αποφασίσει η Γενική Συνέλευση, με πλειοψηφία δύο τρίτων, την κατάργηση του βέτο. Μόνο που τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας είχαν προνοήσει να προβλέψουν για τον εαυτό τους δικαίωμα βέτο σε κάθε απόφαση της Γενικής Συνέλευσης που θα περιόριζε τις αρμοδιότητές τους.

Δεν λείπουν και άλλες αφορμές για κριτική. Κατά καιρούς έρχονται στο φως καταγγελίες για κρούσματα σεξουαλικής παρενόχλησης από κυανόκρανους ή και από συνεργάτες του διεθνούς οργανισμού. Αγανάκτηση προκαλεί και το ότι χώρες που δεν σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα όχι μόνο γίνονται δεκτές στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, αλλά ενίοτε αναλαμβάνουν και την προεδρία της. Αλλά αυτό που κυρίως αμαυρώνει το κύρος του οργανισμού είναι η αποτυχία ορισμένων ειρηνευτικών αποστολών, όπως στη Ρουάντα το 1994, όταν οι κυανόκρανοι απλώς αποχώρησαν αντί να αποτρέψουν τη γενοκτονία των Τούτσι, ή στη Βοσνία το 1995, όταν η ειρηνευτική δύναμη έμεινε άπραγη στη σφαγή της Σρεμπρένιτσα.

Κι όμως, ο ΟΗΕ είναι απαραίτητος...

Όλα αυτά δεν αλλάζουν το ότι τα Ηνωμένα Έθνη αποτελούν απαραίτητο σημείο αναφοράς σε εποχές παγκοσμιοποίησης. Καμία διεθνής κρίση δεν μπορεί να επιλυθεί χωρίς τη συνδρομή του ΟΗΕ. Σταθμό στην ιστορία του οργανισμού αποτελεί και η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, το 1948, στην οποία για πρώτη φορά όλα τα κράτη-μέλη δεσμεύονται να σεβαστούν θεμελιώδη δικαιώματα. Όπως εξηγεί ο Χανς Χάινριχ Σούμαχερ, πρώην πρεσβευτής της Γερμανίας στα Ηνωμένα Έθνη, ο διεθνής οργανισμός «έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά παλαιότερα και στην αναγνώριση δικαιωμάτων για τις γυναίκες, για τα παιδιά, για τα άτομα με αναπηρία».

Ραλφ Μπόζεν

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου