25 χρόνια από το τέλος του Συμφώνου της Βαρσοβίας

Παρ’ όλο που ο ίδιος συνέβαλε στη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, τελικά ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ απέφυγε να είναι αυτόπτης μάρτυρας της τελικής πράξης: στη συνάντηση των χωρών του Ανατολικού Μπλοκ την 1η Ιουλίου 1991 στην Πράγα, ο πρώην ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης έστειλε τον εκπρόσωπό του Γκενάντι Γιανάγιεφ. Εκεί ο Γιανάγιεφ άκουσε τον τότε πρόεδρο της Τσεχοσλοβακίας Βάτσλαβ Χάβελ να λέει: «Από σήμερα το Σύμφωνο της Βαρσοβίας έχει πάψει να υπάρχει». Όλοι χειροκρότησαν, εκτός απ’ τον Γιανάγιεφ.

Η συμμαχία των κομμουνιστικών χωρών της Ευρώπης διήρκησε 36 χρόνια. Ιδρύθηκε τον Μάιο του 1955, όταν οκτώ κράτη υπέγραψαν τη Συνθήκη Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας – επρόκειτο για τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Πολωνία και την Αλβανία. Επίσημα η πράξη αυτή αποτελούσε αντίδραση στην είσοδο της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ. Ωστόσο γρήγορα φάνηκε ότι το Σύμφωνο της Βαρσοβίας δεν ήταν μόνο μία αμυντική συμμαχία αλλά και ένας τρόπος να διασφαλιστεί ο πολιτικός έλεγχος της Σοβιετικής Ένωσης στην Ανατολή. Η καταστολή της εξέγερσης στην Ουγγαρία το 1956 και της Άνοιξης της Πράγας το 1968 από στρατεύματα του Συμφώνου της Βαρσοβίας αποτελούν τα γνωστότερα παραδείγματα.

Οι προσδοκίες του Γκορμπατσόφ και η νατοϊκή διεύρυνση

Τη δεκαετία του 1980 ξεκίνησε μία πολιτική αλλαγή: το πολωνικό εργατικό κίνημα της Αλληλεγγύης, οι μεταρρυθμίσεις στη Σοβιετική Ένωση που έμειναν γνωστές ως «γκλάσνοστ» και «περεστρόικα», και μετά βέβαια η κατάρρευση του Σιδηρού Παραπετάσματος και η πτώση του Τείχους του Βερολίνου με τις συζητήσεις για τη γερμανική επανένωση που ξεκίνησαν αμέσως. «Τότε έπρεπε να ξεκαθαρίσουμε πολλά θέματα, όπως εάν θα πρέπει η ενωμένη Γερμανία να είναι μέλος του ΝΑΤΟ. Αλλά και το πότε θα αποσυρθούν οι Σοβιετικοί από τη Γερμανία» θυμάται ο Χορστ Τέλτσικ, σύμβουλος τότε του γερμανού καγκελάριου Χέλμουτ Κολ. Ο Τέλτσικ τονίζει ότι έπαιξαν ρόλο εκτός από τα δάνεια και οι υποσχέσεις προς τη Μόσχα, ώστε να επιτευχθεί ένας συμβιβασμός με τον Γκορμπατσόφ. Ανάμεσα σε αυτές ήταν και η κατάργηση των όπλων μαζικής καταστροφής ή η απαγόρευση παρουσίας νατοϊκών στρατευμάτων στα ανατολικά κρατίδια της Γερμανίας.

Τον Σεπτέμβριο του 1990, μόλις λίγες ημέρες πριν από τη γερμανική επανένωση, αποχώρησε από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Μέσα σε λίγες μέρες 360.000 στρατιώτες της Ανατολικής Γερμανίας μετατράπηκαν σε νατοϊκούς στρατιώτες. Παράλληλα πολλοί Σοβιετικοί εγκατέλειψαν μέχρι το 1994 τη χώρα, γεγονός για το οποίο η Βόννη πλήρωσε στη Μόσχα σχεδόν τέσσερα δισεκατομμύρια γερμανικά μάρκα.

Η γερμανική επανένωση κατέστησε δυνατή τη μετέπειτα διεύρυνση του ΝΑΤΟ, σύμφωνα με τον γερμανοαμερικανό ιστορικό Κόνραντ Γιαράους. Την εποχή ωστόσο που η Ανατολική Γερμανία έφευγε από το Σύμφωνο, ο Γκορμπατσόφ ήλπιζε σε εντελώς διαφορετικά σενάρια. Η μακρά έχθρα ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση θεωρείτο τότε παρελθόν. «Ο Γκορμπατσόφ μιλούσε τότε για το ‘κοινό μας σπίτι' και διαβεβαίωνε, ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν έτοιμη να διαλύσει το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, εάν το αντικαθιστούσε μία άλλη δομή ασφαλείας στην Ευρώπη» θυμάται ο Ντιμίτρι Λουτζέφ, υπουργός Αμύνης της Βουλγαρίας από το 1991 έως το 1992.

Έξι μήνες αργότερα στη Βουδαπέστη οι χώρες του Συμφώνου μετέτρεπαν τη συμμαχία από στρατιωτική σε πολιτική – η Σοβιετική Ένωση τότε είχε παρεμποδίσει τη συνάντηση. Τρεις μήνες μετά στην Πράγα, η Σοβιετική Ένωση έχανε την πολιτική ηγεμονία της στο Ανατολικό Μπλοκ – σε εκείνη τη συνάντηση της 1ης Ιουλίου, την οποία ο Γκορμπατσόφ δε θέλησε να δει από κοντά.

Γρήγορη αλλαγή στρατοπέδων

Ο σοβιετικός ηγέτης ήλπιζε τότε σε μία νέα δομή ασφαλείας στην Ευρώπη. Όμως το ΝΑΤΟ επέζησε της διάλυσης του Συμφώνου και μάλιστα επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο. Έτσι τα πρώην μέλη της ανατολικής συμμαχίας έσπευσαν να αλλάξουν στρατόπεδο και να βρεθούν κάτω από τη φτερούγα του ΝΑΤΟ. Ο ρώσος πολιτειολόγος Αλεξάντερ Γκάλκιν, τότε σύμβουλος του Γκορμπατσόφ, θυμάται ότι οι ΗΠΑ βεβαίωναν τότε τη Μόσχα, ότι το ΝΑΤΟ δεν προτίθετο να επεκταθεί ανατολικά.

Ο Γκορμπατσόφ δεν απαίτησε ποτέ μια διαβεβαίωση για μη επέκταση του ΝΑΤΟ προς την ανατολή, υποστηρίζει αντιθέτως ο γερμανός ιστορικός Χάινριχ-Άουγκουστ Βίνκλερ. «Σήμερα το θέμα είναι διαφιλονικούμενο» λέει ο ιστορικός, υπογραμμίζοντας ότι τότε ενδιέφεραν περισσότερο οι όροι της γερμανικής επανένωσης και όχι η διεύρυνση του ΝΑΤΟ.

Αφού εγκατέλειψε το Σύμφωνο της Βαρσοβίας η Ανατολική Γερμανία, η Τσεχοσλοβακία και η Ουγγαρία εκδήλωσαν πρώτες την πρόθεσή τους να γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ. Την ίδια ώρα μια ομάδα βουλγάρων πανεπιστημιακών ζήτησαν τη διάλυση της Συνθήκης Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας. Αλλά και η Πολωνία, στα εδάφη της οποίας στις αρχές του 1990 στάθμευαν ακόμη 60.000 σοβιετικοί στρατιώτες, επιθυμούσε να εισέλθει γρήγορα στις δυτικές δομές.

Με τη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης που ακολούθησε η όλη διαδικασία απέκτησε νέα δυναμική. Αρχικά επρόκειτο να εισέλθουν στη Βορειοατλαντική Συμμαχία οι χώρες που συνόρευαν με κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ. Το 1999 έγιναν μέλη της Συμμαχίας η Τσεχία, η Πολωνία και η Ουγγαρία, ενώ ακολούθησαν πέντε χρόνια αργότερα η Βουλγαρία και άλλα κράτη της ανατολικής Ευρώπης.

Αυτά τα γεγονότα από το παρελθόν σίγουρα θα αποτελέσουν σημείο αναφοράς στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ που θα ξεκινήσει σε λίγες ημέρες. 25 χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Βορειοατλαντική Συμμαχία θέλει να τονίσει την παρουσία της στην ανατολική Ευρώπη, εκεί ακριβώς που υπογράφτηκε η Συνθήκη Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας: στη Βαρσοβία.

Ροζάλια Ρομάνιετς/ Δημήτρης Ελευθεράκης