Rihard Vagner i „njemačka osjećajnost“

Zašto je Rihard Vagner toliko popularan i u savremenom društvu ? Na kraju krajeva, on je bio poznati antisemita, njegove spise o Jevrejima i njegovu muziku kasnije su prihvatili Adolf Hitler i nacisti.

„U dobru ili u zlu, Vagner je najuticajnija figura u istoriji muzike", piše Aleks Ros u svojoj knjizi „Vagnerizam: umjetnost i politika u sjenci muzike", koja daje dubok uvid u Vagnerovu višestranu kulturnu zaostavštinu. Ali njegov uticaj nije bio velik samo posthumno.

Vagner i „nacionalizacija osjećanja"

Tokom svog života, Vagner je takođe uspio da pogodi duh vremena i postao je „pronalazač takozvanog mita o modernosti", kaže američki istoričar muzike Majkl P. Stajnberg, kustos izložbe „Ričard Vagner i nacionalizacija osjećanja" koja se do 11. septembra može pogledati u Njemačkom istorijskom muzeju (DHM) u Berlinu.

Za Stajnberga, naziv izložbe se odnosi na dva nivoa interpretacije. Prvi je da je Vagner svoju publiku naučio da „osjeća" kroz svoja muzička djela. Na drugom nivou, takođe ih je naučio kako da „osjete njemački jezik", tvrdeći da je „jedina prava muzika njemačka".

Stajnberg takođe ističe da se baviti Vagnerom danas – bilo kao ljubitelj opere ili istoričar – znači prepoznati kompozitorov kreativni genij ispitujući i kritikujući njegovu ideologiju. Imajući to na umu, kustos je odabrao četiri osjećanja koja su bila centralna za Vagnerov rad i život, a koja su odražavala i politička i društvena pitanja njegovog vremena.

Otuđenje je dovelo do pobuna

Prvo osjećanje, „otuđenost", odnosi se na stav koji je mladi kompozitor razvio tokom svog trogodišnjeg boravka u Parizu, od 1839. do 1842. Tamo je odlučio da odbaci tradiciju francuske i italijanske opere i fokusira se na razvoj nove njemačke operske tradicije.

Evropsko društvo tridesetih i četrdesetih godina devetnaestog vijeka takođe je izrazilo svoje nezadovoljstvo vladajućim strukturama moći. Bilo je to doba obilježeno prevratima i revolucijama.

Iako su Vagnerove muzičke drame smještene u mitsku i daleku prošlost, izložba ističe da se djela nastala prije 1848. „mogu shvatiti kao izraz aktuelnog revolucionarnog bljuvanja vatre". Na primjer, njegovi likovi u operama „Leteći Holanđanin" i „Lohengrin" jesu lutajući autsajderi, koji se nadaju da će umaći uskogrudosti društva.

-Pročitajte i ovo: Richard Wagner i Jevreji

Majski ustanak u Drezdenu 1849. pokazuje kako su se Vagnerova djela spojila sa društvenim pulsom tog vremena. Učesnici pobune nadali su se da će revolucionisati vladajuće društvene odnose. Umjetnici iz oblasti muzike i pozorišta takođe su bili agenti promjena.

I Vagner je bio među onima koji su učestvovali u neuspešnoj pobuni. Pobjegao je u egzil u Švajcarsku da bi izbjegao hapšenje. Tamo je napisao nekoliko eseja u kojima je definisao svoje umjetničke ideale i stvorio mnoga muzička djela koja su uspostavila njegovu međunarodnu reputaciju.

Pripadnost ili definisanje njemačkog identiteta

Drugo osjećanje koje ispituje izložba bavi se Vagnerovim doprinosom procesu definisanja njemačkog nacionalnog identiteta. Nakon što je Vagneru 1862. godine ukinuta politička zabrana, vratio se u Njemačku i dobio pokroviteljstvo bavarskog kralja Ludviga II. Nakon ratova za ujedinjenje Njemačke 1860-ih i osnivanja Njemačkog carstva 1871, samorazumijevanje nacije postalo je centralno pitanje u politici, nauci i umjetnosti. Kompozitor je sebe definitivno vidio kao oličenje duše zemlje, zapisavši u svom dnevniku: „Ja sam najnjemačkije biće, ja sam njemački duh".

Vagnerova pokretanje Bajrojtskog festivala 1876. te njegov četvorodelni „Prsten Nibelunga", takođe su bili izraz potrage za prapočetkom njemačkih narodnih priča i mitova da bi se ojačao nacionalni identitet.

„Majstori pjevači iz Nirnberga" slave „ono što je njemačko i istinito", posebno likom majstora-pjevača Hansa Saksa koji upozorava na „strane magle i strane taštine". Iako Vagner nikada nije eksplicitno definisao lik Jevreja u svojim djelima, mnogi naučnici vide lik Bekmesera u ovom djelu kao oličenje Vagnerovih stereotipnih i rasističkih pogleda na Jevreje. I to djelo je nastavilo da se koristi kao nacistička muzika, na primjer, tokom proglašenja Trećeg rajha 1933. godine, što takođe spada u istorijsko breme.

Eros, žudnja za ljudima i stvarima

U odjeljku „Eros", izložba se bavi pojmovima želje i posjedovanja koji su bili centralni u Vagnerovom privatnom životu, kao i u njegovim djelima. Kompozitor je imao mnogo ljubavnih afera, a bio je poznat kao dendi koji je cijenio skupu odjeću i namještaj. Iako je često bio u dugovima, našao je sponzore koji su ga finansirali. Vagner je time stvorio sliku umjetnika koji živi slobodno, mimo buržoaskih konvencija.

Kompozitor, međutim, nije bio usamljen u želji za materijalnom udobnošću. U petoj i šestoj deceniji devetnaestog vijeka period brze industrijalizacije u Njemačkoj, podstakao je novu želju stanovništva za luksuzom i potrošnjom.

A „eros" se odnosi i na želju, koja pokreće radnju mnogih Vagnerovih muzičkih drama, od čarobnice Lorelaj u „Rajnskom zlatu" do priče o osuđenim ljubavnicima Tristanu i Izoldi.

Gađenje, ili zdravo tijelo kao metafora za antisemitizam

Osjećaj „gađenja" je tematizovan u četvrtom dijelu izložbe. U njemu se predstavljaju inovacije tog doba koje se odnose na poznavanje ljudskog tijela. Kako je u 19. vijeku u Njemačkoj rasla svjest o higijeni i zdravlju, tretmani ispijanjem ljekovite vode postali su sve popularniji. Vagner je bio među onima koji su redovno odlazili u banje da izliječe svoje bolesti i pronađu mirno utočište za stvaranje.

Ali slika čistog tijela služila je i kao metafora za antisemitizam. Vagner je koristio svoj uticaj da širi mržnju prema Jevrejima. Njegov esej „Judaizam i muzika" bio je samo jedan od mnogih njegovih spisa koji su osudili uticaj Jevreja u društvu i politici. „Ne možete odvojeno tretirati dobrog Vagnera i lošeg Vagnera", kaže istoričar muzike Stajnberg.

Kompozitor otjelotvoruje i odražava najviša njemačka dostignuća, kao i najnepovoljnije aspekte tog identiteta, zbog čega od Vagnera može više da se nauči ako se pobliže osmotri kontroverzna figura, nego da se ona prenebregne.

„Rihard Vagner i nacionalizacija osjećanja" je izložba u Njemačkom istorijskom muzeju u Berlinu koja je otvorena za posjetioce od 8. aprila do 11. septembra 2022.

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu