Fišer-Spaski prije 50 godina: Hladni rat na šahovskoj tabli

Gdje je Bobi Fišer? Prvi jul 1972. godine. Atmosfera u Narodnom pozorištu u Rejkjaviku postaje napeta. Sala u kojoj treba da počne „meč vijeka“ dobro je popunjena, ali jedno mjesto je prazno. Nema izazivača iz SAD, Roberta „Bobija“ Fišera. Nema ni Gudmundura Torarinsona, mladog predsjednika Šahovskog saveza Islanda. Torarinson danas ima 82 godine i ovako se toga sJeća: „Do poslednjeg trenutka sam pregovarao sa Fišerovim advokatom, uvijek se radilo o novcu i raznim detaljima."

Uzalud, Šahovski velemajstor iz Njujorka, poznat po svojim eskapadama, nije se pojavljivao. „Kasnio sam petnaest minuta na otvaranje, nisam pripremio govor i nisam znao šta da kažem na bini“, kaže Torarinson. Odluku je donio tek kad je bio na metar od podijuma. Umjesto da otkaže meč, Islanđanin je zaigrao poker i spontano – zvanično otvorio takmičenje. „Šta bi se dalje dešavalo u šahovskom svijetu da smo mi Islanđani tada otkazali meč“, pita se Torarinson.

Džentlmen protiv genija

Torarinsonova spontana odluka pokazala se ispravnom: „Znao sam da se Fišer čitav svoj život pripremao za borbu za tu titlu. Nakon što je američki pokrovitelj povećao novčanu nagradu na tada nevjerovatnih 150.000 dolara, Fišer je konačno sjeo u avion za Rejkjavik. Stigavši tamo, odjednom je uspavanu islandsku prijestonicu pretvorio u centar pažnje svjetske štampe. „Čitav svijet se interesovao za duel Istoka i Zapada na šahovskoj tabli“, priča Torarinson. 

Na jednoj strani šahovske table sjedeo je – koliko ekscentričan, toliko i genijalan Bobi Fišer iz Njujorka (citat: „Šah je rat na tabli“), a na drugoj, samouvjereni ruski branilac titule Boris Spaski. „Većina Islanđana tada je priželjkivala pobjedu simpatičnog Spaskog“, sjeća se Islanđanin Helgi Olafson, tada 16-godišnji šahovski talenat, a kasnije velemajstor. „Spaski je bio džentlmen“.

Ali, za spektakl se pobrinuo Bobi Fišer. Nekadašnje šahovsko čudo, čitavo ljeto je svijet držao u neizvjesnosti. Tek 11. jula je konačno odigrao prvu partiju – u kojoj ga je Spaski pobijedio. U drugoj rundi nije htio da igra. Smetale su mu buka i svjetlost. A sumnjao je i u trikove sovjetskog tima. Fišer je odbio dalje da igra i bez borbe je izgubio. Skandal! Svjetsko prvenstvo u šahu samo što je počelo, a treba da se otkaže.

Meč spasao šef izdavačke kuće „Karl Maj“

Spasilac meča bio je jedan Nijemac. Glavni sudija Lotar Šmid, i sam šahovski velemajstor, kao i vlasnik izdavačke kuće „Karl Maj“ iz Bamberga, pronašao je rješenje. Partija se odmah premjestila u jednu sporednu prostoriju gdje se inače nalazio sto za stoni tenis. „Lotar Šmid je bio odličan sudija“, prisjeća se Gudmundur Torarinson. A onda uslijedio legendarni početak treće partije. Šmid je dvojicu šahista gurnuo u fotelje i povikao: „A sada, igrajte šah!“

I Fišer je igrao. Treća partija je bila prekretnica. Možda i uznemiren svim tim što se dešavalo, Spaski je pravio greške i doživio neočekivani poraz. Od tog trenutka, Fišer je preuzeo komandu nad šahovskom tablom. 

„Spaskom je šah oduvijek bio važan, pa je nastavio da igra uprkos Fišerovim eskapadama“, kaže Helgi Olafson. Islanđanin žali što i tada, kao i sada, svi pričaju samo o Bobiju Fišeru. „Zaboravljamo koliko je Boris Spaski veliki igrač i sportista.“ Ali ništa nije pomoglo – 31. avgusta je kucnuo čas: nakon pobjede u 21. partiji, Fišer je bio ispred sa nedostižnom razlikom od 12,5 prema 8,5. Bila je to velika senzacija. Prekinuta je višedecenijska dominacija Sovjetskog Saveza u šahu. U Rejkjaviku SAD nisu pobijedile u Hladnom ratu, ali su dobile bitku na šahovskoj tabli.

Mit o Fišeru

Ali priča o Svjetskom prvenstvu u šahu 1972. godine ne završava se ceremonijom zatvaranja. Širom svijeta nastala je pomama za tom igrom. „Odjednom je šah bio nešto što je interesovalo sve i sa čime je čak mogao i da se zaradi novac, čak i ako niste iz Sovjetskog Saveza“, priča Helgi Olafson. Izrasla je čitava generacija mladih šahovskih velemajstora, i to ne samo na Islandu.

A tek u godinama koje su uslijedile, „meč vijeka“ je zaista postao mit. Fišer se trijumfalno vratio u SAD, ali onda su se pojavile nove zagonetke. Ponovo se postavilo pitanje: Gde je Bobi Fišer?

Amerikanac se povukao i odbrana titule svjetskog prvaka je izostala. Svjetska šahovska federacija nije željela da izađe u susret čitavom nizu Fišerovih zahtijeva i titulu je konačno 1975, bez borbe dodijelila mladom Rusu Anatoliju Karpovu. O Bobiju Fišeru se nakon toga više ništa nije čulo – sve do 1992. godine. Tokom rata u Bosni i Hercegovini, Fišer je u nezvaničnoj, ali unosnoj partiji savladao Borisa Spaskog na Svetom Stefanu u Crnoj Gori (tada dio SR Jugoslavije). Još jednom je pokazao svoju klasu, po drugi put savladavši starog rivala. 

Ali, taj meč je oblikovao dalji život američkog šahiste. Pošto je SR Jugoslavija bila pod sankcijama SAD, američke vlasti su protiv njega pokrenule istragu zbog kršenja sankcija.

„Humanitarna akcija"

„Fišer se osjećao progonjenim. I bio je progonjen“, kaže Helgi Olafson. Uz podršku ljubitelja šaha, sve sumnjičaviji Fišer putuje svijetom. Pažnju privlači sve bizarnijim nastupima. Zastupa teorije zavjere, izražava se antisemitski i antiamerički. Najniža tačka dostignuta je 2005. Bivši svjetski šampion, narušenog zdravlja, u Japanu je završio u pritvoru. 

Pa ipak, na Islandu nisu zaboravili bivšeg šampiona. „Bilo je jasno da nešto mora da se desi“, sjeća se Helgi Olafson. Osnovan je komitet na čijem je čelu bio organizator Svjetskog prvenstva Gudmundur Torarinson. Cilj je bio da se Bobi Fišer ponovo dovede na Island. „To je bila čisto humanitarna ideja“, kaže Olafson. Ubijedili su ministra spoljnih poslova da Bobiju Fišeru dodijeli islandsko državljanstvo. Sa SAD i Japanom je dogovoreno da Fišer dođe na Island. U martu 2005. godine, Bobi Fišer, s dugom bradom, ponovo je sletio u Rejkjavik, mjesto svog velikog trijumfa.

Zadnja stanica Rejkjavik

„Bio je slomljen čovjek, kada je ponovo došao na Island“, kaže Helgi Olafson, čovjek koji je pomagao bivšem svjetskom prvaku poslednjih godina njegovog života. Napisao je i knjigu o tom vremenu. „Od samog početka sam Fišeru jasno stavio do znanja da me njegove lude priče ne interesuju“, kaže Olafson. Posle toga su se uglavnom dobro slagali.

„Kada je Fišer sa 29 godina iznenada prestao da igra, bio je samo Bobi Fišer, bez šaha, čovjek bez pravog života“, kaže Olafson. Ipak, tokom poslednjih godina života na Islandu uspio je da pronađe mir.

Zdravstveno stanje Amerikanca naglo se pogoršalo 2008. Do samog kraja nije vjerovao ljekarima i odbio je liječenje bolesti bubrega. Bobi Fišer, kojeg mnogi smatraju najboljim šahistom svih vremena, umro je u januaru 2008. godine. Prema riječima Helgija Olafsona, njegov poslednji stan u ulici Klaparstigur broj 5 u Rejkjaviku, i dalje izgleda isto kao što je izgledao kada ga je, neposredno pred smrt, napustio Bobi Fišer.

Helgi Olafson je 2012. godine objavio knjigu „Bobi Fišer dolazi kući – saga o prijateljstvu i izgubljenim iluzijama“ (Bobby Fischer Comes Home - Saga of Friendship and Lost Illusions), a Gudmundur Torarinson je ove godine objavio knjigu o čuvenom duelu u Rejkjaviku „Meč svih vremena – insajderska priča o legendarnom Fišer-Spaski na Svjetskom prvenstvu u šahu 1972. godine u Rejkjaviku“ (The Match of All Time - The Inside Story of the legendary 1972 Fischer-Spassky World Chess Championship in Reykjavik).

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu