تاریخچه پر ماجرای فوتبال زنان در ایران

دخترانی که شیفته فوتبال بودند برای نخستین بار در تهران و برخی شهرهای بزرگ، بیشتر به عنوان دروازه‌بان و گاهی بازیکن، وارد تیم‌های محلی و خیابانی مردان موسوم به فوتبال "گل کوچک" با توپ‌های پلاستیکی شدند.

فوتبال زنان در ایران، قبل از انقلاب اسلامی

امروز، سختگیری‌های مذهبی و حکومتی بزرگترین مانع بر سر فعالیت آزاد ورزشکاران زن در ایران است. اما در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ این باورها و تعصبات مردانه بود که ورزش زنان را مذموم می‌شمرد.
بتول باقری از نسل اول فوتبال دختران ایران که اهل بندرانزلی است در این باره گفته است: «سال ۱۳۴۹ پس از مدت‌ها تلاش توانستیم محلی برای تمرین‌هایمان پیدا کنیم. پیش از آن گاهی در کوچه با شوهران و برادرهایمان بازی می‌کردیم، اما در سال ۴۹ به صورت رسمی اجازه پیدا کردیم که بدون مردان، در زمین خاکی تمرین کنیم.»

این قصه از بندرانزلی در شمال ایران تا آبادان در جنوب ایران امتداد داشت. با افزایش تعداد زنان علاقه‌مند به فوتبال در ایران، فدراسیون فوتبال تصمیم گرفت چندین نفر از زنان مستعد را برای آموزش در زمینه مربیگری به کلاس‌های آموزشی فیفا بفرستد.

در طول این کلاس‌ها مربیان ایرانی توانستند مسابقات فوتبال زنان سنگاپور، هندوستان و کره جنوبی که در محل برگزاری کلاس‌های فیفا برگزار شده بود را از نزدیک ببینند.

باشگاه تاج اولین باشگاهی بود که تیم فوتبال دخترانش را تشکیل داد. به زودی تیم‌های پرسپولیس، دیهیم و عقاب نیز مانند تاج، تیم داری در فوتبال زنان را آغاز کردند.

کیفیت فنی تیم تاج چنان برتر از سایر تیم‌ها بود که در سال ۱۳۴۹ در اولین بازی از فوتبال باشگاه‌های تهران، در بازی این تیم مقابل دیهیم، آن‌ها ۶ گل وارد دروازه شهناز فدایی دروازه‌بان تیم حریف کردند. در این بازی، حتی یک بار هم توپ به دستان دروازه‌بان تاج نخورد!

سال‌های آغازین این تحول در ورزش دختران ایران، چندان بی دردسر هم نبود. بتول باقری در باره مشکلات روزهای نخستین می‌گوید: «مردها می‌آمدند به محل تمرین و مزاحمت ایجاد می‌کردند. برخی از مردها نمی‌توانستند ببینند که ما به صورت جداگانه تمرین می‌کنیم. این مشکل برای ما شهرستانی‌ها بیشتر هم بود.»

با بالا رفتن تعداد تیم‌ها و استقبال دختران از این رشته ورزشی، فدراسیون فوتبال ایران نیز تشکیل اولین تیم ملی زنان ایران را در دستور کارش قرار داد، اما در پایگاه اطلاع‌رسانی فدراسیون فوتبال ایران و به طور کلی در دنیای مجازی، اطلاعات موثقی درباره آن تیم وجود ندارد.

این در حالی است که طی سال‌های اخیر بودجه‌های هنگفتی در واحد روابط عمومی و امور اطلاع‌رسانی فدراسیون فوتبال ایران هزینه شده و کارمندان پرتعدادی از جمله چند خبرنگار حوزه مطبوعات ورزشی، در آن مشغول به کار هستند.

البته تحقیق در اسناد و منابع سازمان تربیت بدنی در آن دوران، بیش از آن که نیازمند منابع مالی باشد، مستلزم انگیزه و علاقمندی به این موضوع در نزد مدیران فدراسیون فوتبال و معاونت بانوان این فدراسیون است.

نکته دیگر این که مروری بر آرشیو دو نشریه ورزشی پیش از انقلاب یعنی مجله‌های "دنیای ورزش" و "کیهان ورزشی" نشان می‌دهد که این نشریات، هر هفته گزارش‌های مربوط به ورزش زنان را پوشش می‌دادند.
اما بر خلاف ورزش مردان که سهم فوتبال، حدود سه چهارم از صفحات این دو مجله بود، در ورزش زنان، سهم فوتبال همان قدر بود که رشته‌های بسکتبال، والیبال، تنیس، پینگ پنگ، شمشیربازی، دو ومیدانی و شنای زنان.

بر اساس اسناد کنفدراسیون فوتبال آسیا، در تاریخ جام ملت‌های زنان آسیا و اقیانوسیه که اولین دوره‌اش در سال ۱۹۷۵ برگزار شده، ایران حضور نداشته است. در دو دوره نخست این رقابت‌ها که قبل از انقلاب برگزار شد، نه تنها ایران که هیچ تیمی از غرب آسیا شرکت نداشته و آن دو بار نیز، جام قهرمانی به نیوزیلند و چین رسیده است.

فوتبال زنان ایران، بعد از انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، ورزش ونان در تمام رشته‌ها به محاق رفت. فوتبال زنان نیز از این قاعده مستثنی نبود. در سال ۱۹۹۳ فوتبال زنان در ایران با مسابقات فوتبال سالنی که دانشگاه الزهرا (دانشگاه فرح پهلوی سابق) برگزار کرد، مجدداً فعال شد.

در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی به فوتبال زنان (نسبت به سال‌های اول انقلاب) اهمیت بیشتری داده شد و امکانات گسترده‌تری در اختیار آن قرار گرفت.

فائزه هاشمی در عرصه ورزش زنان و سپس محسن صفایی فراهانی در سمت ریاست فدراسیون فوتبال، نسبت به مدیران قبلی در ورزش جمهوری اسلامی ایران نگاه بازتری به فوتبال زنان داشتند. به این ترتیب، فوتبال دختران از داخل سالن فرارویید و از روی کفپوش سالن‌ها قدم به فضای باز و مستطیل سبز گذاشت.

جمعه، هشتم اردیبهشت ۱۳۸۵، روزی تاریخی برای فوتبال دختران ایران محسوب می‌شود. روزی که تیم فوتبال دختران برلین آلمان در دیداری دوستانه به میزبانی ورزشگاه آرارات، مقابل تیم دختران نوجوان ایران قرار گرفت.

تماشای این بازی تنها برای زنان مجاز بود و حتی از حضور مردان خبرنگار رسانه‌های خارجی نیز ممانعت به عمل آمد. این دیدار اولین دیدار تدارکاتی تیم ملی زنان ایران در فضای باز (بعد از انقلاب) بود. جالب آن که ماموران انتظامی حاضر در ورزشگاه هم زن بودند.

با این حال، این محیط کاملاً زنانه نیز برای زنان "آزاد" نبود! با استناد به فیلم حاشیه‌های این بازی که بعداً در جشنواره‌های سینمایی نیز نمایش داده شد، در جریان بازی، زنان مسئول که چادرهای مشکی داشتند، با قرار گرفتن پشت میکروفن ورزشگاه، به دختران تماشاچی هشدار دادند که اگر به حرکات رقص گونه‌شان ادامه دهند با آنها برخورد خواهد شد.

بازی این دو تیم که در نیمه اول، ۲ بر صفر به سود برلینی‌ها تمام شده بود، در پایان به تساوی ۲ بر ۲ انجامید. اگرچه مردی در ورزشگاه حاضر نبود، اما هر دو تیم با پوشش کاملاً اسلامی به میدان رفتند.

معصومه رضازاده که عضو تیم ایران بود، درباره آن مسابقه گفت: «این بازی پیشرفت بزرگی برای ما بود. در کشور ما تدارک چنین مسابقه‌ای بی‌نهایت سخت است و ما برای اولین بار با یک تیم خارجی جاافتاده و شناخته‌شده بازی کردیم.»

بازیکنان ایران معتقد بودند که با شکسته شدن طلسم بازی در فضای باز، این شایعه مردانه را باطل کردند که زنان نمی توانند به مدت ۹۰ دقیقه در میدان بازی بدوند.

پیشرفت سریع در مدتی کوتاه

فوتبال زنان ایران پس از دو دهه خواب اجباری، در آستانه بیداری مجدد بود. همزمان هم زنان علاقمند به تماشای فوتبال برای راهیابی به ورزشگاه ها تلاش می‌کردند.

این اتفاق در آذرماه سال ۱۳۷۶ رخ داد. البته نه در جریان یک مسابقه بلکه هنگام استقبال از تیم ملی فوتبال ایران پس از صعود به جام جهانی ۱۹۹۸؛ تیمی که با هلی کوپتر در زمین چمن ورزشگاه آزادی فرود آمد و با استقبال بی‌نظیر ده‌ها هزار زن و مرد مستقر در ورزشگاه مواجه شد.

در خلال تلاش‌ها و مبارزه‌های فرهنگی و اجتماعی برای اشاعه ورزش زنان و راهیابی دختران به استادیوم‌ها، فیلم سینمایی "آفساید" که منع ورود زنان به ورزشگاه‌ها را به پرده کشیده بود، توقیف شد. آفساید به کارگردانی جعفر پناهی روایتگر داستان دخترانی است که برای ورود به ورزشگاه، لباس پسرانه می‌پوشند.

با تمام سختگیری‌ها و چوب لای چرخ گذاشتن‌ها از سوی مخالفان ورزش زنان، تیم فوتبال زنان ایران در رتبه‌بندی سال ۱۳۸۹ در جهان جایگاه ۵۵ را به دست آورد که این جایگاه بالاتر از جایگاه فوتبال مردان ایران در آن زمان بوده است. این پیشرفت جالب توجه فقط چهار سال پس از اولین بازی تدارکاتی در تهران مقابل دختران برلین رقم خورد.

اما سیر صعودی دختران مقنعه به سر فوتبال ایران چگونه ترسیم شد؟ ایران در اولین بازی رسمی خود که در قالب بازی ملی انجام شد، در یک بازی دوستانه با نتیجه ۵ بر صفر سوریه را شکست داد. بهترین برد این تیم در تاریخ فوتبال ایران نیز برتری ۱۳ بر صفر مقابل سوریه است؛ رقیبی که مشکلات زنان فوتبالیستش، کمتر از همتایان ایرانی‌شان نیست.

پیش از آغاز رقابت‌های مقدماتی جام ملت‌های آسیا، در مسابقه‌ای دوستانه بین ایران و اردن در ورزشگاه آرارات تهران، ماهرا حمطش، مربی تیم اردن، تنها مردی بود که مجوز حضور داشت. زهرا قنبری، نیلوفر اردلان و بیان محمودی برای بانوان ایران گل زدند تا ایران به برتری ۳ بر ۲ دست یابد.

جام ملت‌های آسیا در سال ۲۰۰۸

مهرماه ۱۳۸۶ تیم ملی فوتبال زنان ایران در نخستین گام در راه حضور در جام فوتبال ملت‌های آسیا، در دور رفت از مرحله حذفی با سرمربیگری خانم ژو فنگ شین از کشور چین مغلوب تیم ملی زنان هندوستان شد.

تعیین زمان بازی در ساعت سه بعد از ظهر آن هم در هوای گرم و با رطوبت بالای شهر دهلی نو همراه با پوشش اسلامی اعضای تیم بانوان ایران، تاثیر منفی آشکاری بر عملکرد بازیکنان ایران گذاشته بود. در ابتدای بازی با گل فرشته کریمی در دقیقه هشتم، تیم ایران از میزبان پیش افتاد، اما هندی‌ها در ادامه مسابقه موفق شدند ۳ بار دروازه ایران را باز کنند.

در دیدار برگشت ایران و هندوستان در ورزشگاه آرارات، ایران توانست با نتیجه ۴ بر یک تیم زنان هند را شکست دهد و به مرحله بعد راه یابد. ایران در حالی مهیای حضور در رقابت‌های مرحله گروهی شد که دیدارهای تدارکاتی‌اش محدود می‌شد به بازی با تیم‌های بندر انزلی و دانشگاه آزاد تهران.

در مرحله گروهی تیم ملی فوتبال زنان ایران در نخستین مسابقه گروه اول، چهار بر یک مغلوب ویتنام، میزبان گروه خود شد. تک‌گل ایران را مینا هاشمی به ثمر رساند.

ایران روز هفتم فروردین ۱۳۸۷ به مصاف میانمار رفت و بازی را با حساب ۲ بر یک باخت. گل ایران را باز هم مینا هاشمی وارد دروازه حریف کرد. دختران پا به توپ ایرانی اما دو روز بعد، موفق شدند با نتیجه ۳ بر ۲ تایوان را شکست دهند. بیان محمودی در این بازی هت تریک کرد.

پس از بازگشت به تهران مقرر شد که کلیه برنامه‌ها و اهداف فدراسیون فوتبال و مسئولان ورزش زنان ایران معطوف به حضور قدرتمند این تیم در بازی‌های آسیایی ۲۰۱۰ گوانجو باشد. اما مدتی بعد اعلام شد که از جمع رشته‌های ورزشی تیمی زنان فقط رشته کبدی به گوانجو اعزام می‌شود، زیرا در رشته‌های دیگر بختی برای کسب مدال وجود ندارد!

این در حالی بود که به باور کارشناسان فوتبال، بخت دختران فوتبالیست ایرانی به اندازه پسران فوتبالیست بود. کما این که در پایان نیز امیدهای ایران در گوانجو، از دستیابی به مدال بازماندند.

جام ملت‌های آسیا در سال ۲۰۱۰

تیر ماه ۱۳۸۸، رقابت‌های مقدماتی برای حضور در جام ملت‌های زنان آسیا در سال ۲۰۱۰ آغاز شد؛ مسابقاتی که در نهایت سهمیه‌های آسیا برای جام جهانی ۲۰۱۱ آلمان را معرفی می کردند.

ایران در گروهی قرار داشت که ازبکستان و تایلند هم حضور داشتند. تایندی‌ها که تیمی در سطح اول فوتبال زنان آسیا هستند و ۴ بار در بازی فینال جام ملت‌ها حضور داشته‌اند، در بانکوک با نتیجه ۸ بر یک ایران را در هم شکستند.

فرشته کریمی تک‌گل ایران را وارد دروازه حریف کرد. این نتیجه چندان هم عجیب نبود، زیرا این تیم ۶ گل هم به ازبکستان زد. ایران از ازبکستان هم ۴ گل خورد. فرشته کریمی در این بازی نیز یکی از گل‌های زده حریف را جبران کرد.

تایلندی‌ها به رغم این صعود مقتدرانه، در مرحله نهایی ۳ بر صفر به کره‌ی شمالی و ۴ بر صفر به ژاپن باختند.

در این دوره از رقابت‌ها نیز نه تنها از پخش زنده یا پخش با تاخیر بازی‌های ایران خبری نبود، بلکه از پخش تصاویری کوتاه از گل‌های زده ایران نیز در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران خود داری شد. بخش‌های خبری تلویزیون نیز هنگام پوشش اخبار این تیم، صرفاً به پخش یک عکس از بازیکنان تیم ملی ایران اکتفا می‌کردند.

المپیک نوجوانان در سنگاپور

تیم فوتبال دختران ایران در المپیک جوانان سنگاپور ۱۳۸۹ شرکت کرد. این بازی‌ها با مسابقه ایران مقابل ترکیه و در حضور سپ بلاتر، رئیس فیفا افتتاح شد.

در این دیدار که حدود سه هزار نفر برای دیدن آن در ورزشگاه "جالان بسار" حاضر شده بودند، ایران تا دقیقه ۷۰ با نتیجه ۲ بر یک پیش بود، اما در نهایت بازی را با نتیجه ۴ بر ۲ واگذار کرد. شهین افلاکی و ادا دوران (بازیکن حریف) گل‌های ایران را به ثمر رساندند.

نکته مهم درباره این دوره از بازی‌ها که اولین دوره المپیک نوجوانان نامیده شد، سطح کیفی بسیار نازلی بود که به هیچ وجه با عنوان رقابت‌های المپیک همخوانی نداشت. فقط ۶ تیم در مسابقات حضور داشتند که دو تای آن، گینه استوایی و گینه پاپوآ بودند.غیر از ایران، هیچ تیم آسیایی دیگری، حتی سنگاپور، میزبان بازی‌ها، نیز در رقابت‌ها حضور نداشت. ترکیه تنها نماینده اروپا و دو تیم باقیمانده هم شیلی و ترینیداد بودند.

ایران در بازی دوم با گل فاطمه اردستانی بر گینه پاپوآ غلبه کرد تا در گروه سه تیمی، به عنوان تیم دوم راهی نیمه‌نهایی شود. در نیمه‌نهایی که بازی‌های آن به صورت ضربدری برگزار شدند، ایران ۴ بر یک به گینه استوایی باخت. باز هم فاطمه اردستانی تک‌گل ایران را به ثمر رساند. ایران در بازی رده‌بندی هم ۳ بر صفر از ترکیه شکست خورد و به این ترتیب از دستیابی به مدال و ایستادن روی سکوی سوم مسابقات باز ماند.

صعود به المپیک لندن، رویایی که نقش بر آب شد

تیم ملی فوتبال امید و تیم دختران ایران هم‌زمان برای حضور در المپیک ۲۰۱۲ لندن تلاش می‌کردند. بخت هر دو تیم نیز تقریبا یکسان بود، با این تفاوت که تیم پسران با سرمربیگری علیرضا منصوریان از مرحله حذفی آغاز می‌کند تا به بازی‌های گروهی برسد. تیم دختران اما موفق شده بود به مرحله گروهی راه پیدا کند و در صورت سرگروهی در رقابت‌های این مرحله، هم المپیکی می‌شد و هم یک شگفتی تاریخی رقم می‌زد.

دختران فوتبال ایران در رقابت‌های گروه سوم مقدماتی در منطقه آسیا که به میزبانی اردن به انجام رسید، ابتدا با هت تریک مریم رحیمی و گلزنی فرشته کریمی، ۴ بر صفر از سد فلسطین گذشتند. مصاف ایران و اردن با گلزنی زهرا حاتم نژاد به تساوی یک بر یک انجامید.

ایران اما در دیدار سوم دست به کار بزرگی زد و باز هم با ۲ گل مریم رحیمی، بحرین را پشت سر گذاشت تا با ۷ امتیاز در صدر جدول گروه خود بایستد. ناگفته پیداست که از تمام این دیدارها، حتی یک دقیقه تصویر هم از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران پخش نشد. این تیم با وجود تمام موفقیت‌ها، در مرحله نهایی در اردن متوقف شد. علت این توقف نه باخت در میدان بازی، بلکه حجاب عنوان شد.

مهدی رستم‌پور
تحریریه: شهرام احدی